mercredi 27 mai 2015

ƊEMNGAL PINAL E GANNNDAL E NDER FINA-TAWA FULƁE


Par Jamal sow

So hakkille ko cinkal mbaɗngal aade aadee, gaddungal ceerungal hakkunde aade e kala ko dillata e kala kadi ɗeen geɗe ɗe ndillataa ndaalata; ɗemngal ko najoore e naojooje Alla, kaawisa e kaawisaaji Bajjo gooto mo jom mbaɗe e mbaawɗe.
Ɗemngal ko dillere, ɗemngal ko kelmeeje, ɗemngal ko konnguɗi kaŋolinɗi, loowɗi maandinooje e maanaaji. Ɗemngal ko gollorgal ngal aade huutortoo ngam feññinde miijo mum, yiɗde mum, muusalla mum e ɗiin kala hiimo-hiimooji nder-ndereeji fittaandu mum e ɓanndu mum. Ɗemngal ko doole ɓulnirteeɗe miijooji ciiwtooji, ciggooji ganndal.
Ɗemngal ko gollorgal ngal neɗɗo liggortoo, ngam faamnde hoore mum, faamde hono mum, faamde taariinde mum, faamde geɗe tagoore e sirruuji mum luggiɗɗi, e nafooje mum keewɗe e jokkondire mum gooɗɗe.
Ko kanngal tan, aade tuuknotoo ngam yuɓɓinde hoore mum, yuɓɓinde golle mum, tafde renndo mum, sañde pinal mum; won'de kulle ngel ñeeñal, ngel diineeji, ngel gannde, ngel enngel dillinira kelle taarik e kelle waylaare e ɓamataare.
E ngoo facciro walla firo ɗemngal, eɗen paama ɗemngal ko daaba ngal donngal keewngal, jaajngal, teddungal. Ko kanngal ɗelñitta hakkille, ƴoyre aade, yomnantoo ɗum laabi niɓɓiɗɗi goodal e nguurndam. Ndeke ɗemngal wonaa sara e aade, wonaa ko lesɗi e aade, wonaa ko famɗi e aade.
E nder ɗuum hol no aade waasata naŋtoraade e ɗemngal mum.Hol no aade waasirta ruttude teddungal, faayiida e ngal ɓural ngal Alla loowi e tagoore mum?
So ɗemngal woni ko yalmitta nder-ndereeji fittaanduyankooje e ɓalliyankooje, ko pinal woni faawru ɗaam ngartam, nguun ngallu ngu ɓulnii ɗum hakkille e ɗemngal.
Pinal ko ngalu togontirngu, pawondirngu, paggaangu gila e weentdongaaji dawol kala leñol, walla mbiyen kala renndo. Pinal ko miijooji, ko ƴoƴe e jiyanɗe tiiɗɗi toɗɗiiɗi fannuji keewɗi ngonɗi duttorɗe e jooɗtorɗe kala renndo. Ko calɗi tammbiiɗi nguurndam renndo to faggudu, to ñeeñal, to diine, to ganndal. Pinal ko ko ɓuri diƴde, ko ko ɓuri heddaade, sahtu nde ɗeen geɗe koyɗe njahdi walla maaytidi e kelle taarik sahaaji ɓennuɗi. ''Hono no wiyruno ɗum o ganndo:''la culture c'est ce qui reste, quand on a tout oublié''.
Ko pinal woni fula e faayida renndo. Ko kanngal hokkata renndo ngoo neɗɗankaagal mum, mawnugol mum e jimme mum. Ko ngal woni meetorgal ngam heɓde leƴƴande hol ko renndo golli gila dawaa-dawi? Hol ko renndo miiji-miijti gila e yontaaji jooltiiɗi e niɓɓe sahaaji jawtuɗi?
Ko e pinal neɗɗo yoogata no nehorii, no gollirta, no yiyrata pible aduna mum. Ko e pinal o heɓata, o humptito no o sañirta renndo makko, no yuɓɓinirta dawrugol ngonɗi calɗi doondiiɗi laamuuji makko, faggudu makko. Ko pinal woni tuɗirde e ruttorde makko ɓurnde mawdu e teddunde. Nde wonno ma o tafoo, o ɓennda e pinal makko, nde faama hoore makko, annda holi kanko? Ko maa ɗaɗi makko tiiɗa e leydi pinal makko, o uura piindi pinal makko, nde o heɓtina, o mawnina pine goɗɗe, yimɓe woɗɓe e aadaaji goɗɗi.
So pinal wonii ngalu leñol, ko lewñitta mbaydi e jimme leñol; ko ganndal woni ciimtam hakkunde hakkille e bulɓondire mum e taariinde e geɗe mum ceertuɗe. Ganndal ko ƴoyre, ko hakkille pilñitiiɗo gowaaɗi, cikkittooɗo mbaɗe aadaaji e doole finaa-tawa renndo. Ganndal koko wiɗtata ina wiiña, ina rewindo, ina waɗa ina waɗta ko tago e tagooje ina mbaɗi ina mbaɗti. Ɗum fof ko yiɗde humpitaade e faamde kaawissaaji e sirruuji tago, jokkondire mum nder-ndereeji hakkunde mum e guurndam e goodal.
Alla yettaama, leñol fulɓe na jogii ɗee geɗe tati paayondinɗe fof: ɗemngal, pinal e ganndal.
Ɗemngal fulɓe ko galɗungal to bannge kelmeendi, ngati hoddungal e leƴƴi, e renndooji, e aadaaji e pine ceertuɗi . Saraade ngal kadi e nokkuuji, e leeɗeele, e weeyooji ɗi sato, ɗi puɗi, ɗi diƴƴe, ɗi leyɗeele ceertuɗi ciiri, galɗuɗi to goobuuji e to loowdi. Pulaar ko ɗemngal cellungal to bannge doosɗe wowlaandu, to mbinndiin, to lelngo, to dilliyaal, to mahngo, to baymaanalngal...Engal jogii toɗɗorɗe, jooporɗe, ceekirɗe...ekn.
Engal alɗi to coñce, to jime, to tinndi, to daari, to ganooje, to payka, to cifti. Hol mo ɓoggi ɓernde mum ndillataa, fittaandu mum yirbitaako, ɓanndu mum waaƴataa, gite mum ƴoogataa, sahtu nde lelɗe lammbi, koyɗe ndeeƴti, dille pooli kooti e mbonnooje, noppi njowii e daande Gellaay Aali faal mo peekaan, Sammba Joob mo leele, Samba mariam mo Gumbala, Oumar gafo mo dillere, kekuta mo kerooɗe. Ko nder ɗuum Téne youssouf gey wiyatno e deftere mum Aspect de la litterature pulaar: quelques visages du sud-mauritanien:'' Sur les places publiques, quand le silence et la nuit drapent les cases d'iréel, le long des vieilles pistes de migration saisonniére délaissées aujourd'hui pour l'asphalte des grands axes routiers, dans la sylvestre solitude des campagnes ou dans les moments où la nostalgie de l'exil submerge l'âme, les airs de leele évoquent toujours la grisaille du banco des maisons, et autres grisaille teintée d'ocre des vastes paysages du oualo à mil, dans les âpres accent du Goumbala, on sent l'haleine brûlante des vague de l'harmattan qui souffle des collines ,de même que l'on décéle la fraîcheur du yarkoma dans les évocations nocturnes du pékaane''.p8.
Kono jaaroore woodani Geno, en ngonaa tan renndo lollirngo jimri e ngamri, hono no
sikkirnoo ɗum, ɓeen hanki tamirnooɓe aduna o kore conndi:yeddunooɓe pine ɓaleeɓe, jalkitannooɓe neɗɗankaagal mem, yanndinooɓe faayidagal men.
So ɗemngal fulɓe wonii ŋarɗungal to ɗemɗiyankaagal, to coñce, to ñeeñal, Pinal ngal na alɗi to miijooji lugiɗɗi, juɓɓuɗi, ɗi ngonaa pepindaaɗi. Ko adii fof, ko saño miijtiyaŋkaagal toɗɗiindi tafgo (cosmogonie) e ƴerngo winndere (cosmologie) walla mbiyaa kammu o.Ngaal miijtiyankaagal na jogii no yiyrata winndere nde, tago ngo, boowal ngal (l'espace) e sahaa o(le temps).
Pinal fuɓe na jogii duttorɗe fotdeyankooji, hakkeyankooji, e neɗɗayankoji gaddanooji aade guurɗo e renndo o jogaade ko wiyete e francaiŋ: la conscience morale, hono ko wayno :gacce, kerse, teddungal, cuusal, kaaraysiraagal, kiram...ekn. Ko ɗeen duttorɗe addantu ma anndude hoore ma, anndude fotdeeji ma fawde jinnaɓe ma, mawɓe ma, renndo ma e leñol ma. Ko ɗeen doosɗe kadi mballat-ma e ñobbudu fittaandu ma, ɓernde ma:wonaa ko welmaa kaalata,wonaa ko welmaa mbaɗtaa. Ƴeewataa ko heddoraade ko no yooɗirta, no feewirta e no moƴƴirta renndo ngo.
Pinal fulɓe na feññina no renndo mahirtoo, no sañirto e no yuɓɓirta haa nguurndam deeƴndam dañoo, wonaa,yuumta e nder nokkuji maɓɓe. Ko ɗum tagi, e nder taariik, ɓe njoginoo-ma laamuuji, gila e sahaaji toŋnjon en, laam taaga en , laam termes, laam tooro en, haa rewan ma laamuuji deeniyankooɓe, haa yettan laamu almameeɓe. Ɓe piili leppi e nder diiwanuuji: hono lefol arɗo en, lefol jaagaraf en, lefol farba en, lefol farmbaleeɓe en...eck
Ɓe joginooma jaagorɗe, ɓe njoginooma dente e peŋde celluɗe, tiiɗɗe mawnirnooɗe gostondiral hakkilaaji, e miijooji. Ɗum fof na hollira renndo fulɓe, wonaa renndo ngo alaano njuɓɓudi e nanotiral.
To ganndal fuɓe na njogii gannde jowitiiɗe e ko memoto, ko yiyotoo, hono des sciences experimentale. Ko ganndal e mbaaydi njaanji toɗɗiindi mecce maɓɓe: ndema, ngaynaaka, awo, ñeeñal ɗatngo, mahngo, sehngo en .E nder ɗuum eɓe kuutoroo humpito maɓɓe ko fayti e kulle en, leɗɗe en, puɗi en, e diƴƴe en, e denndaangal ko woni e taariindi nde ɓe nguuri ndi.
Kono fulɓe tonngaaki e ɗee gannde tan, eɓe njogii gannde paytuɗe e mbirniindi, ko tuubakooɓe mbiyata des connaissances ésotérique walla des sciences métaphisiques. Ko ɗeen gannde tuukniiɗe kala ko yiyotaako, ko memotaako, so en ndokki yeru: tiimle en, mbelew en, ñenngi en, niɓinirki en, lappetaake en, cifi en..eck
E raɓɓiɗinaade, e mbaawata haaldude loowdi e ñamri gonndi e ɗemngal, e pinal e ganndal haalpulaar en: Ina yaaji, ina alɗi. En ndañii fartaŋŋe won'de ronɓe ko ƴooga to woɗɗi, ko togotiri gila ko ɓooyi e kelle taarik, ko faggaa gila sahaaji toowɗi laamuuji men, gila e sahaaji mbelwelo wellitaare fergoogi men, gilaa sahaaji ŋelelitiiɗi jokkondire men e renndooji goɗɗi, gilaa sahaaji njabitɗi ɓamtaare e yaajeende men. E nder ɗuum, ngal ɓural foti ko mawnineede, ngu ngalu foti ko yeñtineede, wiɗtee-wiiñi. Mbele mbaasen roodaade gacce ɓolaare ko ngon ɗen ko, ɓolaare neɗɗankaagal mum, ɓolaare teddungal mum. Mbele janngo ɓesnguuji men mbaasa ɗokkude ndaarɗe, ƴurde geeni. Mbele janngo araraay ɗemngal pulaar na ɓamtoo, weɗoo haa to dow kammu mo lesɗataa, seedtoo pinal men, ɓamtaare men, ndimaagu mem e wellitaare men.

Aucun commentaire:

Enregistrer un commentaire