Duuɓi 52 hannde
ko yoga e leyɗeele duunde Afrik heɓi koye mumen. FEDDE NGOOTAAGU AFRIK sosaa
ngam ƴeewde reen’de jeytaare nde, wallude leyɗeele ɗe cuwaa jeytaade ɗe, yoo keɓ
koye mum en, hormaade keeri donaaɗi e koloñaal en, reen’de kisal leyɗeele ɗe
ekn…hade mayre won’tude ‘DENTAL AFRIK’. Gila ko ɓooyi Nkrumah, Nyerere, Kabral,
Sankara ekn…ina njoginoo yiyannde ngam yoo Afrik ƴellito, rennda haa wona
waalaare mawnde e nder aduna he. Kono wonnoon ndeen yiyannde wonaa nafoore leyɗeele
mawɗe ɗe, ɓe njumaa, tawa ko e ballal ardiiɓe won e leyɗeele, ɓe mbaraa mbele
miijooji maɓɓe ina mbaasaa saraade e nder renndooji Afrik.
Muammar Kaddaafi,
gardinooɗo leydi Libi kañum ne ina joginoo yiyannde won’de :
1-
Yoo leyɗeele Afrik ɗe ngontu leyɗeele dennduɗe Afrik
2- Yo
ɗe njogo Banke Gooto hono Banke Monjaal nih
3- Yo
ɗe njogo Kaalis gooto
4- Yo
ɗe njogo paaspoor gooto ekn…
Ko goonga nih kanko e yiyannde yoga e afriknaaɓe won’de mo neɗɗo saɗɗo faamde, baasɗo ñiiɓal,
o fuɗɗinooma gollaade ngam yottaade payndaale limtaaɗe dow ɗe. Won e ardiiɓe
leyɗeele Afrik ɗe, won’dunooɓe e makko miijo. Ina yaaji e nder miijiyankooɓe
won’de ina jeya e saabaabu leyɗeele mawɗe ɗe fewjan’de mo haa mbarimo, ngoon
miijo. Won e yoga e ardinooɓe leyɗeele Afrik e oon saha, ina cikkitinoo, o yiɗi
ko yoo leyɗeele ɗe ndentu wo ardoo ɗum en.
Farayse tunngaani bawɗi tan haa Kaddaafi waree
sabu mum joganoode miijo yoo Afrik yaltu e les njiiymaandi koloñaal en, kono
ina joginoo dawrugol kesol ngam ɓeydude njiymaandi mum e dow leyɗeele Saahel,
sabu mumen won’de e dow wertaango leydi keewngo ngaluuji nder leydi. Ngool
dawrugol fuɗɗortee ko Mali, sabu Farayse e leyɗeele mawɗe ɗe ina mbaawnoo haɗde
Selbiyankooɓe e Seɓɓitiiɓe ɓe dogdude e kaɓirɗe bonɗe ummoraade Libi faya Mali
e leyɗeele goɗɗe kono ɓe kaɗaani. Ɓe dal ɓeen naatdi e kaɓirɗe bonɗe ɗe haa ɗesi
heptude leydi Mali. Holi ko tagi koninkooɓe Farayse e wolde nde ɓe inniri
‘Serval’ ndiiwii selbiyankooɓe haa njalti Gaawo e Tummbuktu, kono njaɓaani
yan’de e Tuwaareg en wonɓe e nder Kidaal? Eɗen paama won’de ko laamu Farayse
ngemmbi Grupaaji Tuwaareg en ɗi, kono ɓe njiɗaa ɓeen njanta e Selbiyankooɓe
innitortooɓe Alkaayda, Mujaawo ekn…No paamirten, Tuwaareg en ko kaɓorgal
Farayse leyɗeele kala to ɓe ngoni gila e Mali haa e Niseer haa e Alseri haa e
Libi ekn…, kala nde ɗiin laamuuji njiɗi luundaande nafooje maɓɓe, ɓe nguurtat e
mumen Tuwaareg en.
Wonaa fayndaare men winndude e Kaddaafi walla
peeje Farayse kese fayde e jiimgol e leyɗeele Saahel e mbaydi kesiri, kono
njinno ɗen tan ko rokkude ngardiindi haa ko arata yeeso ko jogoo mbaydi laaɓtundi.
So tawii gila e kitaale yoga e leyɗeele Afrik keɓi
koye mum en haa hannde, ardiiɓe leyɗeele ɗe ndonkii aafde ngooroondi ngootaagu,
enen diɗɗe ɓiɓɓe Afrik e janŋŋuɓe men
faamɓe, finɓe, feɗɗitiiɓe eɗen poti durnude miijooji men haa mbaawen anndude ko
saabii nguu ngootaagu ronkaama. Mbele ardiiɓe leyɗeele ɗe ina njogori addan’de
en ngootaagu duunde nde? E miijo men so tawii kono ɓe ngardorii en nih ɓe
ngardorii, ngootaagu duunde nde yaawataa. So gardiiɗo ronkii aafde ngootaagu yimɓon seeɗa ngonkon e
leydi mum, waawaa aafde ngootaagu leyɗeele 54.
Ina wayno ‘DENTAL AFRIK’ ko fedde ardiiɓe leyɗeele
Afrik ɗe tan kuutortoo ɗum, wonaa ɓesngu Afrik. Sabu so gardiiɗo ronkii
ñawndude caɗeele leydi mum, waawaa ñawndude caɗeele duunde. Hol ko tagi haa
hannde afriknaaɓe ndonkii sosde ‘doole koninkooɓe’ ngam heedde hakkunde dille
kaɓooje, walla reen’de kisal ɓe ndadaaki so hareeji mbaɗi? Leyɗeele Afrik fof
ina mbaɗa pirlitte keewɗe e coodgol ‘kaɓirɗe bonɗe’ kono ɗeen kaɓirɗe coodirtee
tan ko ngam reen’de ardiiɓe leyɗeele ɗe, e huutoraade ɗe ngam warde yimɓe leydi
so ndillii walla pilñitiima. Ko ɗuum tagi hayso leydi Afrik waɗii caɗeele ko
leyɗeele mawɗe ɗe ngarata ngarda e koninkooɓe mum en. So tawii ardiiɓe leyɗeele
ɗe mbaawaa reen’de kisal leyɗeele mum en, ɗe njogotaako ndimaagu ngam ndeenka
majje.
Won’de en jannginoowo, biɗtoowo ko fayti e
ƴellitaare e miijiyanke, eɗen njaakorii ko ɓuri teeŋtude e ko saabii caɗeele
Afrik, haɗi ɗum ngootaagu, haɗi ɗum ƴellitaare, ko enen afriknaaɓe ron’de e jaɓde
tiimtaade e dawrugol jaŋde e loowi jaŋde leyɗeele jiimnooɗe e men ɗe.
So en ƴeewii en ƴeewtindiima, sukaaɓe men
janngunooɓe hanki ɓe, nde jaŋde wiyetee ina barkini nde, ɓuri anndude ko
Taariik leyɗeele mawɗe ɗe e leyɗeele Afrik sabu ko ɗeen leyɗeele ɓe
njanngintenoo taarik mum en tawa sukaaɓe leyɗeele jiimnooɗe e men ɗe nganndaa
hay to Afrik heedi e jookli aduna he. Walla hay so njannginaama ko fayti e
daartol Afrik, ko afriknaaɓe ngonnoo ko majjuɓe, waasɓe, ɓe ngalaa pine, ko
taaniraaɓe maɓɓe ngaddi e mum en pinal, ganndal, njaltini ɗumen e majjere e
baasal. Sukaaɓe afriknaaɓe njannginte noo ko keeri leyɗeele Afrik, ɓe
njanngintanoo ke Taarik Afrik ko adii gargol koloñaal en, so tawii won ko ɓe
njannginaa e taarik afrik hade koloñaal en arde, ko afriknaaɓe ngalaano diine,
ngalaano binndol, ko majjuɓe, ko waasɓe, ngalaa no ganndal ekn…Ko noon sukaaɓe ɓe
mawniratnoo, haa ngonta baabiraaɓe tawa woni e hakkillaaji mum en ko Afrik
waawaa yahde so wonaa rewi e leyɗeele jiimnooɗe e mum ɗe. Ko ɗuum waɗi leyɗeele
walla ardiiɓe leyɗeele men ɓuri waɗtude hakkillaaji mum en ko e leyɗeele jimnooɗe
e mum en ɗe e leyɗeele Afrik keedɗe e mum en ɗe.
Ko tagi ardiiɓe leyɗeele Afrik ɗe mbaylataa loowdi
jaŋde mumen, njanngina sukaaɓe Afriknaaɓe Taarik Afrik ɓooyɗo, laamuuji mum
pattamlami, gannde mumen hanki, aadaaji, conce e ñeeñal mum ekn…, njanngina
afriknaaɓe no Afriknaaɓe laamortonoo hanki, no ndewiratnoo Geno, no njiyratnoo
aduna, haa afriknaaɓe mbaawa anndondirde.
Holi ko tagi hannde e nder leydi Moritani, Pullo fof
haalataa Hassaaniya, Capaato fof haalataa Pulaar, walla Sarakolle fof haalataa
Pulaar, Pullo fof haalataa Sarakulleere, so ɓe nanndirtaa, ɓe kuutortoo ko ɗemngal
Farayse, ɗemngal koɗal, ɗum ko yeru tan.
Ko gacce mawɗe wonan’de eɓɓooɓe dawrugol jaŋde leyɗeele
men. Ko ɓuri ɗuum hersinaande e men ko yiyde won e leyɗeele Afrik ina njogii
‘Ministere de la Francophonie’ hono ‘Jaagorgal toppitiingal Jaŋde e pinal
Farayse’ tawa hay cetal maa ‘duɗal ɗemɗe ngenndiije’ alaa e nder leydi ndi. Ko
tagi kala leydi Afrik ina haala, ina winnda, ina jannginira ɗemngal leydi
njiimnoondi ɗum ndih, ronka jaɓde waɗdude heen ɗemngal Afrik ɓurngal jaalaade
walla nanndirangal yoo jannginire tawa leydi fof ina waɗa heen loowdi mum.
Wonaa heewde ɗemɗe haɗi en renndude, ko waasde
ardiiɓe men jogaade yioyannde woɗɗunde, haa mbaawa waylude dawrugol jaŋde e
nehdi e loowdi ndonɗen e leyɗeele jiimnooɗe e men ɗe. So en njiyii ‘Dental
Orop’, jogingal terɗe 27 tawa ina kuutoroo ɗemɗe 23, kadi leydi fof huutortoo
ko ɗemngal mum, haɗaani ɗum en renndude.
Won wiyooɓe kadi ko ɓuri heewde e luure maa
hareeji keewɗi hakkunde yimɓe leydi ngootiri maa hakkunde leyɗeele ɗiɗi saabii ɗumen
ko ngaluuji nder leydi pecciindi e leyɗeele ɗiɗi maa tati. So en ndokkii yeru:
luural hakkunde Niseriya e Kamaruun tawa ko ‘petrole’ saabii ɗum, luural
hakkunde Soomaali e Kenya tawa kadi ko ‘petrole’ saabii ɗum, hakkunde Angolaa e
RDC Kongo, ko jamaa, petrole saabii ɗum, en mbaawaa limtude; en njiyii nih won
e leyɗeele njahat walla kebla luunndiiɓe ngam hosoyde ngaluuji leyɗeele catiiɗe
ɗum en ɗe.
Huuñɗeende fayde e ngaluuji nder leydi e dañde
jeereeji mawɗi wonan’de leyɗeele hono USA- CANADA- EU- CHINE- INDE duñi e
peccugol Suudaan wonaa caɗeele hakkunde Rewo e Worgo wonaa geɗe baɗaaɗe
darfuur, ko ɗuum kadi saabii Bokku haram to Niseriya ina yiɗi sosde ‘Kalifa’,
ko ɗuum kadi saabi yiɗde haa hannde feccude RDC ngootiri e leyɗeele ɓurɗe
heewde ngaluuji tawa ko kañum kadi woni ngootiri e ɓurɗe waasde e nder Afrik,
ko ɗuum kadi fewjetee to Mali ngam feccude ɗum ekn…
Hade men woɗɗoyde noon, ƴeewen ko adii fof gollaade
e ngootaagu yimɓe leƴƴi leyɗeele men. Ko goonga koloñaal en ngadii feccude en,
nde mogginoyii ardiiɓe leyɗeele ɗe kuutorii peccugol leƴƴi haa mbaawa ɓoooyde e
laamu. Njanane ɗen ko enen yimɓe leyɗeele ɗe ngaawata ngootaagu e nder men,
sabu ngootaagu men wonaa nafoore laamiiɓe ɓe.
Tawde noon ardiiɓe leyɗeele men ɗe ngollanaaki
wonaa ngootaagu leyɗeele mumen wonaa ngootaagu Afrik, sabu en njiyii hannde won
e leyɗeele leñamleñaagu ɓuri bon`de hannde e ko adii nde leyɗeele ɗe keɓata
koye mum en, enen afriknaaɓe mbaɗen diɗɗal, haa caren miijo baylagol dawrugol
jaŋde, loowdi mum e nder leyɗeele men, haa caren miijo won’de Afrik ina waawi ɓamtaade
e ƴellitaade tawa rewaani e leyɗeele jiimnooɗe ɗum ɗe, haa mbaawnen ardiiɓe leyɗeele
men ɗe yoo liggondir e maɓɓe tawa ko e mbaydi potal.