jeudi 23 juillet 2015

Nguyka Ndagnaaka: Leydi maa jeyi wonaa Njeeygu ko hurum


Hannde o, leyɗeele keewɗe tawa ko jahruɗe yeeso to bannge 'Technoloosi' tawa ngalaa leyɗeele ɗo Ndemi, walla ina njogii leyɗeele ɗo Ndemi kono ngalaa jehreedi ɓadiiɗi, walla ina njogii leyɗeele ɗo Ndemi, jehreeji ina ko badtii kono pirlitte mumen fayto e njoɓdi gollotooɓe ina Keewi, walla kubbal ngal leyɗeele mumen pawata mumen e se na ndi mbayla ndemanteeri ina ina mbaɗta ɗum goɗɗum saɗti.

Ko ɗuum addani, ɗiin sosieteeji mawɗi njiyti jooni ko e jokkondirde laamuuji leyɗeele noddirteeɗe doofolle walla baasɗe ɗe, ciifondira e Muen nandire binndaaɗe jowiteeɗe e LUWGOL leyɗeele ɗe e daawal duuɓi 99, tawa kala EKTAAR 1, 1 kb jarata dolaar walla's mum. Ko ɗuum waɗi hannde sabu coggu ngu weeɓde e yantude kadi na e ɓe ngarii leyɗeele ɗe ɗe njoɓata gollotooɓe ko seeɗa, kadi kubbal eɗe newnana eɗe mbaɗti ɗum No. dawrugol kesol ngam jiimde e leyɗeele tokoose ɗe. Ɓe kaaɗaani tan e neldude Sosieteeji maɓɓe mawɗi garooji ina kosa Oil, Kanne, uraaniom, liɗɗi ekn ... ..tawa ɗi mbaɗdi maalde ko e laamuuji bonɗi laamiiɗi leyɗeele ɗe.

Ɗuum ko boomaare mawnde wonande leƴƴi haa teeŋti noon yimɓe e dowri sabu caɗeele ɗe ko e maɓɓe payi. Hakkunde yimɓe dowri e leydi ko huunde mawnde nd weeɓaani sifaade walla faamde haa teeŋti noon sifanaade e walla famminde ɗum neɗɗo mo alaa JEYI anndaa JEYI. Leydi e neɗɗo njiidi walla ɓurii nih jiidigal, hakkunde Jeyi e Joom mum hakkille waawaa sifaade haa timma waawi tan ko annominde.

Tawde mbiy ɗen so jeyi kaalee ina ko yimɓe dowri toɗɗa. Jeyi leydi KB GENO jibbini Barke mo e neɗɗo dowri gila e njaatiraaɓe, yo ɓe nguur e dow mayri, ɓe kuutoroo Barke mayri gila Ndiyam e, e ñaamde haa, haa e huɗo jawdi, e ɓesnooje haa, haa e leɗɗe. So in ƴeewii neɗɗo dowri huutortoo tan ko ndiyam ngonɗam e dow leydi: yara heen, defira heen, lootoroo heen, huutoroo ɗam bannge ndema, jawdi mum yara heen, kullon Laddé, ndiwri e leɗɗe e puɗi kadi nguura heen.

So in ƴettii lekki puɗoowi e dow leydi nafoore makki gasataa: gila e henndu poofeten ndu ɓuuɓri e, e ɓesnooje haa, haa maa yummaaje defirɗe leɗɗe e e e baaji care baɗirɗi juri e ngori e keɓɓi demmba haa haa tiba feewnude diñoore ngam ngam e jaalal tammbaade tiba haa haa e e kaggu tuntuleeji haa haa tagareeji e e e dankiiji haa haa sakeeji e ndallaaji paabi e howde galleeji gese maa haa wuro e feewnude karaŋeeji burɗe e e e Sabbi oxidase tooñɗe e e e boɓi unuɗe haa haa blade haa calɗi e e haa haa luugal njinndaangu e e wooronnge jalo haa haa jinndaangu e e e geppendal leggal goppu haa maa ... lajal ekn in mbaawaa gaynude nafoore lekki in njubbat heen seeɗa tan.

Ko e dow leydi wuuretee, ko e mayri the kadi sakketee Saanga nd maaya. Leydi Barke donaaɗo ko mo njaatiraaɓe daccani taaniraaɓe, taaniraaɓe ɗaccani ɓiɓɓe, ɓiɓɓe ɗaccana ɓiɓɓe mum haa e ɓesnguuji garoyooji. Jeyi noon ina heewi to reeniraa ƴiiƴam. Jeyi keewɗo tabitiniraa ko ƴiiƴam. Ko adii nd Sammba Fiyaaka Moggii in Naata e nder Afrik, jeyi ina tabitnoo, kono nd ɓe ngari ɓe Bonni jeyi o ngam huutoraade leyɗeele ɗe, ko ɗuum laamuuji ɗi Ndoni, mbaɗti wiyde leydi ko haa Laamu jeyi teeŋti noon ndi e ndi yeñtinaaka.

Eɗen njaakorii ko Ndema tabitini jeyi hay Sinno in ngonaa wiɗtuɓe No. feewi. Kono tuugniɗen tan ko e sikke, waɗi ngesa eggintaake noon. Aynaaɓe Kanum in KB eggooru hoɗooru in ngonnoo. Ko goonga nih gaynaako fof Sokli Laddé ina mo maa nokku Durni jawdi mum.

Nde tuubakooɓe NAATI in nder leyɗeele ɗe, ɓe naatni ndemanteeri kesiri e nder ndema leyɗeele ɗe. hono liige, Cacawo, Gerte ekn ... .tawa ndiin ndemanteeri koko yeeyoytee walla waylortee caggal leydi. Haa haande do ko ngool dawrugol tan yehetee ngam woownude yimɓe ɓe ko nanndi OMAFRA e e e Bŋsalle Pompiteer ngoppa haa  maa Gawri Suuna ndiyamiri walla ndiya ɓuri e ñoobuku haa maa maa ñendiko Feela jaawɗo walla Feela leelɗo maa maa samme sewil maa maa dene ngaale faataato. Hannde kaaɗdi Tuubaak lomtiima sammba rewo, pompiteer lomtiima faataato. Ɓe naatiniri ndiiɗo ndemanteeri kesiri ko ko Mbele eɗen ngoppa ngoownoɗen ñaamde, mbaɗten jiggoyaade to maɓɓe, walla mbiyen eɗen ndema ndiin ndemanteeri ɓe mbaɗta in yeeyde masiŋaaji maɓɓe doosirɗi, gaawirɗi, coñirɗi, eŋere maɓɓe ekn ...

Nguyka ɓura ɗuum. Laamuuji leyɗeele tokoose ɗe ndallinirta jaɓde sosieteeji mawɗi ngara Luwa leyɗeele yimɓe dowri tawa ko ndiisnaaki ɗumen yiɗde yoo leyɗeele tokoose ɗe njogo 'KISAL NGUURA' kono haa Nanee Boyi laawi nayi sabu:
-           Leyɗeele ɗe ko ɗe HURUM yimɓe dowri
-           Ko ko ko ɗe luwirtee coggu jaafɗo ko ɗe booynaaɗe
-           Leyɗeele ɗe kala ko ko moƴƴe sabu AAWA e majje, soñete
-           Joom leyɗeele ɗe ndiisnetaake
-           Joom leyɗeele ɗe ndokketaake heen ko lowe tawa Kanum in naftortoo
-           Yimɓe nokku ɓe kadi ndokketaake Hoyre ngam gollaade e gese hay so he walla ngolliima e majje njoɓetaake poti yoɓeede ko, ko mbaɗtetee maccuɓe gollotooɓe e nder jeyi mum in
-           Ndemanteeri ndi ko kadi so soñaama caggal leydi yeeyoytee

Laamuuji ɗi poti neheede ina, ina yimɓe dowry poti fotndude fof haa heen jeyi mum in mbaawa tabitde, mbaasa hepteede. Laamuuji ina poti fammineede wonde JEYI wonaa NJEEYGU ko HURUM.
So in ƴeewii leydi Moritani ndi ɓurɗen anndude gila e ndi Laamu satigeeɓe, nd nokku daɗiiɗo mayo Senegaal innirtenoo NAMANDIRU haa o e o Laamu almameeɓe nd nokku wonti Futa Toro, hareeji jeyi ina ngoodnoo hakkunde safalɓe e ɓaleeɓe, walla nih hakkunde ɓaleeɓe e Koye mumen. Kolangal FORI, diiwaan kayhayɗi ko Kanum woɗnoo nokku demirɗo ɓurɗo wonde pooɗondirteeɗo, ko ɗuum waɗi hareeji keewɗi mɓaɗi ɗoon kadi laamuuji keewɗi tuddiniino ɗoon. Ko kolangal ngal addatnoo JIINGE, NGAPPUGU e GUUMEL bayliraaɗo seynimaadi hande wonnoode Laamorɗe haa teeŋti e Laamu satigeeɓe noon.


vendredi 3 juillet 2015

Cellal Yumma e Ɓiɗɗo


Nehdi ko fayti e cellal Yumma e Ɓiɗɗo ina himmi no feewi e nder renndooji. Waɗi noon ko Yumma woni jibinoowo ko ɓiɗɗo woni jibinteeɗo. Ko ɓiɗɗo ummotoo e reedu yumma mum naata e nder aduna. Yumma e Ɓiɗɗo fof kiisetee ko tagooje leefɗe potɗe walleede. Ko goonga e renndo fulɓe Baabiraaɗo heewaani wallitde Yummiraaɗo no feewi saanga nde o sowii; haa jibina haa ɓinngel mum mawna. Kono Baabiraaɗo ina foti wallude Yummiraaɗo saanga nde o sowii; haa o heptoo; haa ɓinngel makko mawna.

En ngonaa fanniyanke ko fayti e cellal; kono GENO rokkude en fartaŋŋe gollaade e pelle ɗe ngonaa laamuyankeeje e yirlde eɓɓo tawa cellal ina heen; addanii en jogaade humpito seeɗa ko fayti e cellal Yumma e Ɓiɗɗo.

Hade men naatde e wasiyaaji paytuɗi e cellal Yumma e Ɓiɗɗo; eɗen nganndi wonde e hitaande 2000 Aduna o fof renndiino; eɓɓi ko wiyetee ²Payndaale Ɓamtaare². Fayndaare 4 toɓɓi ko ustude maayde Sukaaɓe 2/3 hakkunde 2000 e 2015. Fayndaare 5 toɓɓi ko ɓeydude cellal Yumma 4/5 hakkunde 2000 e 2015. Kono so en ɓetii seeɗa ; maa en taw hay sinno won e leyɗeele taaɓiiɗe seeɗa ; alaa fof e leyɗeele tokoose ɗe jogorɗe yettaade payndaale ɗe e 2015.

Hannde ɓetooji ina mbiya wonde maa won 8,8 milions cukalel ina maaya kala hitaande tawa dañaani duuɓi 5 tawa 2/3 e ɗeen maayɗeele ina mbaawno faleede haa teeŋti noon e rafiiji Ɗojjo; Ndogu Reedu; Jontinooje e Ŋakkeende Nguura. Ko ɓuri 35000 debbo ina maaya e kala hitaande; ko ɓuri 2000 000 tiggu ina maaya ñande njiibinaa nde.

Fayndaare ko fayti e CELLAL e ÑAMANTEERI e nder aduna he ko : Wallitde ngam ustugol wallitde kuuɓtidingol wonande yummiraaɓe e sukaaɓe (Les duuvi 5), Ngam yettaade ndeen fayndaare; geɗe tati garooje ɗe ina kimmi:

1-    Ñamminde Sukaaɓe e Yummiraaɓe ñamri moƴƴiri

2-    Hisnude Sukaaɓe e yummiraaɓe e rafiiji

3-    Rokkude Sukaaɓe e Yummiraaɓe geɗe cellal ɓurɗe himmude

Laawol ngam ɓamtude cellal Yumma e Ɓiɗɗo ɓuri joofaade ko aadaaji paddorɗi tawa njowitii ko e geɗe goɗɗe tŋwŋ kadi caɗaani to bannge kaalis ngam haɓde e geɗe gaddooje maayde Sukaaɓe e yummiraaɓe e ñabbuuli. Rokka hoyre ko rewɓe sowiiɓe; tigguujie sukaaɓe les duuɓi 2; waɗi noon ko baɗte ɓurɗe teddude wonande maayde e  rafi e rafi ñaamde; ko ɓeen yimɓe ɓuri farlude. Baɗte rafi ñaamde wonande ɓee yimɓe mbaawaa heɓɓiteede  so ɓooyi e nder nguurndam kadi ina njogii baɗte duumiiɗe.

Geɗe ɓurɗe himmude paytuɗe e Rewɓe Sowiiɓe(0-9 lebbi)

1-    Ñamri Moƴƴiri

2-    Kebbitgol Feer Folat

3-    Ñakko paytuɗo e Tetanos

4-    Kaɗgol e Cafrugol kaɗowol jontinooje

5-    Keblagol ngam jibinde e eɓɓude e laayondirde cowagol

6-    Haɓaade jalɓi

7-    Jogaade safaara ko adii nde jibinta wonande debbo cowiiɗo e caggal nde jibini e kaɗgol Yumma raaɓde Ɓiɗɗo e koolkisagol ko fayti e SIIDA e ƊOYRU e RAFIIJI

Geɗe ɓurɗe himmude paytuɗe e Sukaaɓe(0-24 lebbi)

1-    Muuyningol tawa ko kosam enndu tan

2-    Safaruuji ko adii jibingol

3-    Sooɗoraade Junngo mum saabunnde

4-    Ñamri timmitinoore njuɓɓundi

5-    Feer juɓɓuɗo

6-    Timmotiral Vitamine A

7-    TRO= kebbitgol ndiyam

8-    Kaɓgol e ƴeewgol safaara ko fayti e IRA (Infections Respiratoires Aigües)

9-    Ñakkugol timmungol pawingol e duuɓi

10-                       Kaɓgol e ƴeewgol safaara paytungol e IRA

11-                       Haɓaade jalɓi (+ 12 lebbi)

Maale bonɗe wonande Tigguuji

1-    Caɗeele foofaandu e muuynugol

2-    Caɗeele ñaamgol e muuynugol

3-    Paawngal

4-    Ɓuuɓgol ɓanndu so memaama

5-    Giddugol

6-    Ɓanndu e gite oole

7-    Weyweyko boɗeejo ; ɓuutngo  e mbordi (dononɗe oole nder gite )

8-    Ɓuutgol e gojjugol ɓanndu; mbordi maa henndu ndu welaani sara wuddu

Maale bonɗe wonande jontinooje

1-    Baylagol hakkille

2-    Donkugol yarde

3-    Tuure heewnde

4-    Paawngal mawngal

5-    Foofaandu yaawndu e saɗtundu

Maale bonɗe wonande ɗojjo becce

1-    Foofaandu yaawndu ; wonande sukaaɓe yahrooɓe e lebbi 2 haa e 12 ; poofaali 50 e nder hojom

2-    Caɗeele foofaandu; cukkugol kine

3-    Jangol ƴiyel ɓernde

4-    Ɗojjugol cukalel ko ɓuri jonte 2

5-    Donkugol muuynude; maa yarde e ɗojjugol jokkondirngol

mercredi 1 juillet 2015

SEƁƁITIIƁE PORTII KOYNGAL E NDER LEYƊEELE AFRIK



En mbaɗiini winndannde e jonte ɗeya ɓennude tiitoonde mayre woɗnoo ko AFRIK nana hakkunde Martu Selbiyannkooɓe e taande Imperialist en. Caggal Wolde Adunayankeere Ɗimmere Leyɗeele dennduɗe Amrik hono USA e Ngendiiji Sosiyalist Sobietik hono URSS njalti hono leyɗeele ɗiɗi ɓurɗe jogaade kaɓirɗe hare ɓurɗe bonnde kadi kala heen leydi ina reentii gonndi ina yaakori hay so bonnii ndi leydi kañum ne yahdat heen; ɗe ngonti ko kañnje ɗiɗi tan nduhii tuubaaji. Ɗee leyɗeele ɗiɗi naatni e Aduna he ko wiyetee ²Hare Ɓuuɓnde² ko anndiraa `Guerre froide`. Leyɗeele keɗdiiɗe ɗe ndewi ko e ngootiri e majje; aduna o feccii e pecce ɗiɗi; heen feccere rewi ko e URSS ndeya feccere rewi e USA; hareeji keewɗi mbaɗi hakkunde leyɗeele keewɗe tawa saabii ɗum ko kañnje; hareeji hakkunde yimɓe leydi ngootiri mbaɗi haa heewi tawa ko kañnje caabii; ndeen hare ɓuuɓnde jokkii haa e kitaale 1989- 1990- 1991. Ko e ɗeen kitaale Ɓalal berlin fukkii; URSS saakii. Yimɓe heewɓe ina tuuma George Bush laaminooɗo Amrik e oon sahaa suɓaade yo aduna o jiiɓo mbele yimɓe ndonka nganndude to payi haa Amrik waawa hoonaade waawa huutoraade leyɗeele kala. Ko ndeen ɓe njani e Iraak ɓe tuumi ɗum ina jogii kaɓirɗe Simik caggal nde ɓe ngemmbunoo ɗum yoo fiy walla haɓ e Iran fotde duubi jeetati ngam hoto Iran Siit dañde doole e ndee hettere leydi. Caggal njanngu 11 Septembre 2001; tawde gaño Amrik gadano hono URSS yani; ɓe mbiy gaño ɗimmo o ko Islaam yo ɓe mbaɗ feere ɓe itta ɗum e aduna tawa kadi eɓe lutti ngemmbude leyɗeele juulɗe mawɗe hono Sauudiyya e Katar e Egipt ekn...Ben laden ko kamɓe tagi ɗum ko kamɓe kadi mbari ɗum nde natti nafde ɓe waɗti lorlude ɓe. Hannde waɗi noon Islaam wonti Islaam politiki leyɗeele mawɗe ina kuutoroo peccoor hakkunde Sunnit en e gardagol Sauudiyya e Siit en e gardagol Iran. Nde Amrik liɓi laamu Saddaam Huseyni; ɗuum addanii Siia en woɗnooɓe Iraak yiɗde yoɓtaade ko Sunnit en mbaɗatnoo ɗumen e laamu saddaam; Iran kadi walliiɓe mbele Siit en ina njogoo doole. Kono en njiyi nde koninkooɓe Amrik njalti Iraak waɗi noon ko Barak Obama e nder Kampaañ mum ngam laamaade fodiino wonde maa yaltin koninkooɓe ɓe Iraak sabu gonal maɓɓe toon welaano yoga e amriknaaɓe haa teeŋti noon e Demokraat en sabu heewii ɓiɓɓe amriknaaɓe waasɓe toon piɗtaali mumen e yantude kadi gonal maɓɓe toon ina naamndi noo pirlitte keewɗe hono kaalis keewɗo.Leyɗeele Aarabeeɓe hono Sauudiyya e Katar e Kuweit ekn...ko kañum en mballatnoo ko wiyetee SEƁƁITIIƁE ɓe ko; kono ɗe mballiratnooɓe ko yo ɓe njah ɓe kaɓoyee leyɗeele goɗɗe hoto ɓe mbiyde eɓe ƴeewa laamu e nder leyɗeele Aarabeeɓe ballooje ɓe ɗe. En njiyii kadi hono Amrik e cibooji mum hono Farayse e Engelteer mbardi KADDAAFI e no caggal makko woni e fiinirde ɓe. Jangol laamu Kaddaafi maa addan Seɓɓitiiɓe ɓe bonnude leyɗeele catiiɗe LIBI ɗe. En njiyi LIBI kam yakkiima. En njiyi no Maali wayi hannde. Fedde wiyeteende DAAIS jibinaa tan ko maa won hitaande kono en njiyii no fortiri koyngal mum. Leyɗeele mawɗe nguuranii ko Sunnit en ngam hoto Iraan Siiri Siit en ɓeydaade dañde doole. Hono leyɗeele mawɗe ballooje Sunnit en mbiyrata ina kaɓoo DAAIS? mojobere ina ɗoon. Alaa ko haɗi Amrik e leyɗeele Orop faamondirde e Riisi so wonaa Riisi jaɓaani haɓaade SIIRI e IRAAN. Coggu barigal petorol yande saabii ɗuum ko Amrik waɗtii yaltinde ko ɓe mbiyata petorol a gaz de schist kadi waɗde maalde e Sauudiyya mbele ina saloo ustude ko yaltinta e petorol ko mbele URSS tawde ina jogii petorol kadi ina wondi e HIIƊEEDE mbele doole mum ina ustoo. Goonga o wonaa leyɗeele mawɗe ɗe ina ngoƴa ko Riisi yantine Kirime e leydi mum walla kadi no yiɗiri yantinirde IKREEN e leydi mum nih; ɗe njiyi ko helde doole Riisi mbele ina natta yeeyde Siiri e Iraan kaɓirɗe bonɗe. Hannde fuɗnaange ɓadiiɗo ina jiiɓii kono ɓuri bonde noon fof ko ngonka Afrik haa teengti noon e Afrik bannge worgo sahara. DAAIIS so yantondirii e ALKAAYDA e ANSAAR DIIN e BOKU HARAM ekn... leyɗeele hono LIBI; TINISI; MALI; MORITANI; NIGEER; CAAD; KOT NDIWAAR; NIGERIA; KAMERUUN; SENEGAAL; GINE; GAMMBI ekn....ngontat no SOOMAALI nih. En njiyi no DAAIS gollorii wanngotooɓe to Suus; so en njiyii njanngu ANSAAREDDIIN e Mali hakkunde mum e Moritani e hakkunde mum e Kodduwaar maa en nganndu wonde geɗe ɗe ngoni ko e reɓde. Geɗe ɗe njogori ko wontude cumu alarba waɗi noon ɓeen seɓɓitiiɓe maa ummii ko e leyɗeele ɗe e koye mumen walla ina njogii heen wallidiiɓe sabu hannde maa mbiya Islaamiyankoɓe fof ina kaaɓani tuubakooɓe. Kono so tawiino bone ɗe njanata tan ko e tuubakooɓe baasi alaa kono so ɓeen seɓɓitiiɓe naatii e ɗee leyɗeele ɗe limtuɗen dow ɗe mbomata ko leƴƴi haa teengti noon e leƴƴi ɓaleeji waɗi noon ɓe kujjinortoo ko ɓeen ɓaleeɓe diine mumen sellaani kadi yoga e leyɗeele he ina mbaɗi leƴƴi walla yimɓe ɓe ngonaa islaamiyankooɓe. Jamanuuji mettuɗi ina ndooki ɗee leyɗeele. Alaa fof ko ɗi mbaawani ɓee seɓɓitiiɓe. En mbeddinooma naamndal mbiyɗen holi ko foti wonde darnde men caggal nde ngarɗen e LAABI CELI kono en njiyaani jaabawuuji tawo,