Nehdi, Jangde e pinal e nder Rewo Boosoya

Nehdi, Jaqde e Pinal

On calminaama Vivve Fulve, Ko musizzo mon, Sehil  Dingiral Yaakaare Rewo Boosoya, Tergal e Fedde  Yaakaare Rewo Boosoya, yoo taw njeyazen ko e wonve e   jam, Yoo Geno waz Dingiral men e Dingire jahruze yeeso, waza Fedde men e Pelle Vamtaare Xellitiize. En ngarii zo hannde Yeewtidde ko fayti e Nehdi, Pinal e Jaqde. Wonaa hevindaade tiitooze ze wazi en haalde e majje, kono ko yizde –iklude miijooji terze Dingiral ngal e  feccude e Fedde Yaakaare Rewo Boosoya ko cikkuzen zeezoo payndaale njoofi.  Njeewteten tan ko  hakke yiyannde men, faamaamuya men, seeza e humpito njogizen.

So en njizii yeewtude ko fayti e Nehdi, Jaqde e Pinal ala e sago mballitoro zen kata,taagal sabu hay so tawii zee kelme ko goowaaze, vooyde     huutoreede, ko wizta walla winnda e majje e zemngal Pulaar maa wiztiyankoove maa winndiyankoove fulve heewaani. En njizaani xoogoyde e wiztiyankoove maa winndiyankoove Tuubakoove walla Aarabeeve,

njizzen xoogde ko seeza e ko ngannduzen e ngonka Pulaagu, mbele yeewtere nde ina wazana en ngartam.

Ko ardii fof, maa en xeew firtude kelmeeje tati ze no paamirzen ze e mbaydi kuuvtidinndi, hade men heertaade, maa juukde loowre  e Kolangal pulaagu, walla rovaande e jaawre pulaagu, tawa ezen kuutorii won e miijooji wiztiyankoove maa winndiyankoove fulve.

1- Nehdi: Ko xeewde jikkaade jikkuuji moxxi, xeewde zooftaade jizaazi e goowaazi, maa donaazi maa paggitaazi renndo, salaade diwtude keeri renndo ngam yuvvinde nguurndam nezaanke haa waawa wuurdude no moxxiri e renndo.

2- Jangde: Ko huutoraade zemngal ngam da–de ganndal, maa hevde –ee–al kesal maa marde humpito e fannu maa fannuuji e rewde e duzal.

3- Pinal: Ko goowaazi, donaazi e paggitaazi renndo gila e weendoogo goodal. Ko no renndo yiyrata aduna, haa e paggorze, haa e kuutorteeze, haa e kozki, –arungal, pijirlooji, naalankaagal, gannde e fannuuji limtilimtinzi.

Jooni njaavanen lowndaade, maa jookde zee kelme tawa ngaynaten ko oornde pulaagu walla ndemeten ko kolangal maa ngesa pulaagu. Pottite, njiimaandi e kesamhesaagu mbazdii jur jur e dow wertaango leydi pulaagu, kono haa hannde ko heewi e laawol pulaagu ina reena, geze mum ina kuutore hay so mozmoztondiral Nehdiiji, Pine e Janngzeele ndewii zo, waraaqo mum neworii kewze.

A- So en xettii Nehdi ganni men: ezen njoginoo laabi nehirzi suka hanki. Cukalel so arrii e aduna, ko weltaare wuro fof, renndo fof, sabu ko veydaare renndo, yimve ngarat salminde ngel, so timmii yontere ngel innite, yimvee fof ngara. Ko wazi cukalel hanki ko cukalel renndo fof sabu so ngel wuuri ngel naftat renndo fof. So yumma maggel maa baaba maggel ina nela ngel wiyata ngel ko yah to Neene ma, maa gorgol ma, maa taane, baaba ma, maa kaawu ma, maa deede ma kaari hay so tawii eve ngozzi to bannge jiidigal. Ko zuum waznoo renndo fof ina waawi gollinde ngel, e zowde ngel fayde e geze moxxe, e –ingde ngel maa so ngel wazi ko alaa e laawol e fiyde ngel so ngel wazi ko boni no feewi, ngam anndinde ngel ko ngel wazi ko, wazetaake, walla ko ngel haali ko, haaletaake. Cukalel hanki ina nehirtenoo e laabi garooji les zi:

a- Tinndi, b- Cifti, c- Daari, d- Pulareeje, e- Payka, f- Ganooje, g- Jaanis, h- Mergi ekn...

So en xettii yeru pulareeje ina nehatnoo cukalel ngam:

- Seerndude hakkunde ko boni e moxxi

- –iklude hakkille maa xoxre

- Da–de jikkuuji moxxi e nder nguurdam

AAMADU HAMPAATE BAH, ko gooto e wiztiyankoove, windiyankoove fulve, yoo GENO waz mo e duumaare yurmeende mum wiyiino e wootere e defte mum nde winndi e zemngal Farayse

Nehdi mawve men nehatnoo sukaave mumen hanki ndi, paynditanooki heen hiizaade walla leeptude cukalel ngel, kono fayndaare nde wonnoo ko anndinde ngel –ee–al nguurndam.

-        –ippude gite mum, waasa ndaarde mawve Ngaasa Ngaas, ko nehde ngel e jeyde hoyre maggel haa ngel waasa wonde laavlaavel.

-        –aamde bannge mum,ko nehde ngel e yondinaade e ko ngel da–i.

-        Waasde haalde so ina –aama, ko nehde ngel e jeydede zemngal maggel, anndude nde haalata e to ngel haalata.

-        Daccude ngel haa ngel moza lonngere wonnde e hunuko maggel nde, hade maggel nokkude lonngere wonnde, ko nehde ngel e hakindaare.

-        Jaggude lahal sahaa nden gel –aamatata, jaggiri ngal junngo nano ko maande nehtaare, nehata ngel ko e yankinaare.

-        Waasde jiirde walla jiiraade, nehata ngel ko  e mu–al.

-        Waasde xettude pawdi, maa suxxude nebam haa waztan, nehata ngel ko e  waasde huu–zude.

En kaali naane laabi nehgol suka hanki, xeewen yaajnaade e majji seeza:

1.   Tinndi: keewno tinndeede ko jamma e leelewal, ko taaniraaɓe rewɓe keewnoo tinndande cukalon so tawii ko wuro,  sabu taaniraaɓe waasde heewde golle e wuurde duuɓi keewɗi cukalon ina tindantenoo so ina njahdi e aynaave walla remoove.  . Taaniraaɓe golle mumen ngonnoo ko reende cukalon, ñamminde ɗumen, nehde e jaŋinde ɗumen. Taaniraaɓe ko deftordu ngonnoo. Hay so tawii sukaaɓe ina tinndatnoo hakkunde mumen, ko e taaniraaɓe tindi ɗi ƴooga. Loowdi tinndi ina yaaji, ina sari,ina alɗi;  kadi ina mema dame keewɗe: haala, njimri, ganndal jawdi, ndema, sato, neɗɗankaagal ekn…Tinndol ina jogoo payndaale keewɗe: Janŋinde, reentinde, semmbinde, wajaade, hulɓinde, suusnude ekn… Tindol heblat cukalel haa waawa anndude taariindi mum e renndo mum. Tinndol ina joofanoo cukalel holi no moƴƴere yoɓirte walla holi no bonannde ñaawirte. Ko ɓuri heewde, ko e kullon mooltetee ngam tinndinde ngonka neɗɗo, kadi ina anndina cukalel kadi gila e fuɗɗoode ko tinndol, ina waawi wonde, ina waawi waasde wonde, ko ɗuum tagi tinndol fuɗɗoreede’Wooɗnoo ɗo, wooɗnoo ɗo, ina wona, wonataa ko tinndol’.

2.   Daari:Daarol ina alɗi, ina yaaji. Ina jaŋŋina cukalel daartol galle mumen, suudi mumen, leñol mumen, koɗki mumen, laabi dewaaɗi e fergooji, hareeji mawɗi, jaammbareeɓe mawɓe, annduɓe mawɓe, jaargaaji mawɗi, goodal aduna, cehilaagal, janfa, nuunɗal ekn… daarol ina anndina cukalel asko mum, daartol mum e iwdi mum. So wonaano Daari e Daarti, hay seeza kezdiizo e ko moofta e gannde men e pinal men woodataano, sabu zumen waasde reenireede binndol.

3.   Cifti: Ciftol ko fijirde walla ekkorde hakkille. Cifti ina naamndii ganndal luggal e pinal jaajŋal wonande nokku, taariindi, jawdi, kullon, hiisa ekn…Cifti ina njaŋŋina gollinde hakkille mum, durnude miijo mum, ndaarɗe mum e nanɗe mum.

4.   Pulareeje: Pulareeje njoofoto walla ndoondi ko jikkuuji, aadaaji e ngonkaaji ngel cukalel foti rontineede. Pulareje ɓuri waawde huutoreede ko ngam waajaade cukalel. Loowdi pulareeje ina alɗi, ina mema dame ceertuɗe e nguurndam renndo: cehilaagal, nuunɗal, nehtaare, ballondiral, dewgal, golle ekn…Pulareeje ina njaŋŋina ñeeñal haala, pulareewal gootal ina waawi daraade darnde yottinde miijo haala ñalawma no wooruno, ina waawi kadi jaabtaade rogere haala yaajnde. Pulareeje ina ɓoorni mbaydi anndinde tawa huutoraaki rogere haala juutnde, kadi eɗe njogii mbaydi ñaawde tawa a wiyaani ko oo woni e gooŋa, ko oya woni e fenaande.

Pulareeje ko goongaaji laavzi, ina neha suka e alzinde zemngal ngal e semmbinde haala mum.

Fulve mbiy: Towoove tiba vamdat: ina firta so cazeele mawze keptiima renndo, yimve mum  ina poti  joozodaade, kaalda, pewjida haa nda–ana cazeele ze feere. Gooto fof kadi ina foti anndude to foti heedde, ko foti wazde haa nanondiral waza. Ngal pulareewal fayndaare mum ko nehde suka e nafoore kaaldigal, nanndiral e gollondiral.

Fulve mbiy: Mawzo joozo yiya, suka daro yiyataa: ina firta sukaave ina keewi semmbe e doole, kono keewaani ganndal e humpito. Mawve vuri heewde humpito e jogaade ganndal; sukaave ina murti wazi noon cooynotaako kata garoowo. Mawve ina nganndi so kata dooki renndo. Mawve kadi ina mbaawi wazde feere haa kata garoowo e renndo bunta. Ngal pulareewal ina yerondira e '' Mawzo soodaani ganndal, vooy wuurde''. Ngal pulareewal ina neha suka e heztaade ganndal mawve e javde waajuuji mumen.

Fulve mbiy: Nagge fettat –alel kono wonaa a–de zum: ina fira won'de jignaave fof ina njizi da–de vivve vucciive, nehiive. Cukalel vuccingel, yimve fof ina njizi zum, kono kadi cukalel fof ina waza geze kaantorizze. So ngel wazii zeen geze e ngel foti jeertineede, moomeede ngam ngel waasa waztude ze e ko fayi arde. ngal pulareewal ina neha suka e javde –igoore maa moomal mawve so tawii o wazi geze kaantorizze.

5.   Pijirlooji: ko laabi ngam softinde banndu, ɓetondirde semmbe maa baawal doole tawa huutoraaki hare; ko laabi ngam huutoraade hakkille ngam daɗndude hoyre mum walla wondiiɓe mum; ko laabi ngam jaŋŋinde nafoore hakkille landa, goomu, fedde ekn…

Pijirlooji ko e pinal fulve jeya, hay so tawii kesamhesaagu wayli heen huunde. So en xettii pijirlooji hanki, wonaa tan coftal valli faynditano heen, ko jaqde e nehdi. So gixiraave njiziino anndude holi e mumen vurzo tiizde tawa kuutoraaki sipporo, pijiratnoo ko tawtawel. Tawtawel ko wero waze, gooto waza koyngal mum –aamal e wero he, gozzo ara xeewde ittude maa yaltinde koyngal ngal e wero he. So ve njiziino anndude vurzo seevde yitere, e mu–de muuseeki, ko kool maa kormel ve pijiratno. Sukaave fulve ina pijiratnoo pijirlooji garooji zo zi:

Tawtawel

Cer

Koolo maa kormel

Tumbur Juk

Tukkoru Mukooro

Pucci bazzi

Buri Langa

Taagara maa naagagra

Cowti yeeso e cowti caggal e nder ndiyam

Taato moro moro

Heero gummbo

Gayi vakke maa kaaxe maa commbe

Tenge

Woli

Tuggi

Ubboowel ceene

Njotto

Buggal

Toogel

Toogel e buggal ko katti kuutortenoo, celi ittee, karlee, mbazane ko wiyetee dokkooze. Cow, Cinndi Cow ko e eddaaji katti njeya. Tiinde ngaari, korlel kelew, sefe mbabba ko e eddaaji dokkooze  njeya. Sukaave fulve kadi ina pijiratnoo walla ina mbaa–iratnoo colle maa pooli bile, tartaaka, kippu, pittol ekn..hade mavve yiytude mbokko.

6.   Kulɓingol: kulɓingol nehata cukalel ko e laabi renndo, keeri mum, kaɗaaɗi mum, ɗi njiɗaaka mum. Ɗuum firti ko anndinde cukalel, neɗɗo wuuri ko e renndo, renndo ngo ina jogii ko jaɓata, ina jogii ko saloto, ina diidi keeri ɗi potaani yawteede. E nder renndooji Afrik, haa teeŋti noon e renndo fulɓe hay so tawiino neɗɗo ina joginoo ndimaagu wellitaare e jeytaare hakkille waɗde ko yiɗi waɗde, e ooɗo yonta, neɗɗo alaa jeytaare walla wellitaare hakkille waɗde ko yiɗi, ko weli ɗum. Ko renndo laamii neɗɗo. Eɗen cikki ko ɗuum addanta renndooji diƴde e diiñaade to gootel, kuma yimɓe e keeri mum hay so keeri fenaande, kono ko nandiraazi.

7.   Payka: ɓuri waawde huutoreede ko hakkunde sagataaɓe worve e boombi jontuɗi, payka ina yiɗa hollirde faaro mawnugol hakkille suka gorko maa debbo. E nder renndo fulɓe, payka ina huutoree ngam hollirde jaammbaraagal, njooɗndam, kaaraysiraagal, hakilantaagal, moƴƴere, yonteede ekn….

8.   Duunungal: ko e nehdi jeya.Soɓɓundu wonaa soɓe, so Geno yiɗaano gorko waɗa soɓɓundu, o tagataano ɗum, o addatnoo neɗɗo e nder aduna ko ina ɓoorni, ina duhi walla ina haddi. Neɗɗo e nder katantaagal mum addii kaddingol maa duunuŋal. Ina daarte e nder ‘Aadi Kiiɗɗo’ deftere seniinde Iisayankooɓe, maa yahuuda en, ko e yonta annebi Ibraahiima duunuŋal fuɗɗii, fayndaare maggal ko ngam jaɓeede to Yahwe, Geno maɓɓe, kadi ɗuum kewnoo ko e nder Ejipt e nder Afrik. En calaaki ɗuum, kono so en ƴeewi e nder daartol, ɓaleeɓe, maa fulɓe ina ngoodnoo ko adii oon yonta. Ɓoorngal walla waɗde tuba firti ko suka o hankadi naatii e daawal goɗngal, ina waawi tawa ko adii ɗuum suka hettantaake tuba, sabu ko solima tawo. Duunuŋal e nder renndooji men, haa teeŋti noon e renndo fulɓe, ko jaŋŋinde walla anndinde suka o, ummiima e dingiral cukaaku, naati e caali mawngu. Duunuŋal ina jaŋŋina suka muñde muuseeki caɗtuki e waasde huutoraade muuseeki ngam leptude hono mum. Ko addii nde suka duhotoo o heewaani jogaade laɓi, kono en njiyi njulliiɓe ina njogoo laɓɓe, ngam riiwtude ruuhuuji bonɗi, ina njogitoo cabbi ngam haɓtaade bonɓe. E jaŋŋingol suka naatii dingiral mawɓe, wonii hankadi gorko baawɗo noɓde debbo, sukaaɓe rewɓe ina ndakkanatno njulliiɓe kodde, kala suka debbo tolno maɓɓe so dakkanaani ɓe kodde, eɓe njogii hakke fiyde ɗum. E jaŋŋingol suka o naatii dingiral mawɓe, duunungal ina janngina suka o ɗooftaade ɓurɓe ɗum duuɓi, ko ɗuum tagno ko fedde dow, walla mawniraaɓe njahdatnoo e miñiraaɓe mumen njulliiɓe, kadi kala ko mawniraaɓe ɓe njamiri ɓe eɓe poti ɗooftaade. Duunungal ina jaŋŋina njulli suurde Terɗe mum, haa kisa e yiytere, ko ɗuum waɗi njulli ina wiyee so yiyanaama haa teeŋti noon so tawii ko debbo yiyani ɗum ñawrete. Duunuŋal ina jaŋŋina suka jogaade hakkille lannda, goomu maa fedde, sabu ndeen ko fedde fof duhotoo laawol gootal, ko ka–um e –aldatnoo, mbaaldatnoo.

9.   Sorbo: Sorbo, ko sukaaɓe worɓe ummaade e wuro, njaha to giyiraaɓe mum en wuro woɗngo. So ɓe njettiima wuro ngo, ɓe njippoo gooto e giyiraaɓe maɓɓe ɓe, wonɓe e wuro ɓe ngara tawta ɓe. Ɓe mbaranee, sukaaɓe rewɓe, maa fedde maɓɓe rewre ngara ndefa, ngaddora puukri, hoɗɓe ɓe ñaama hade hiraande yontude. Kamɓe sukaaɓe rewɓe ɓe ɓe ngona ɗoon eɓe njeewtida e hoɓɓe ɓe, haa kiraaɗe. Kiraaɗe fulɓe noon ina njeŋŋa, saɓu ɓiram nayi, daaƴgol gooleeje. Sukaaɓe worɓe ɓe nganndotira e sukaaɓe worɓe ɓe, ɓe coora cehilaagal e gilli. So ɓe ngarii e waynondirde suka gorka itta jawo walla feggere rokka suka debbo o yoo yiyru ɗum, suka debbo o ne seeka e misoor mum, rokka suka gorko o yoo momtir warñeende, maa yoo momtir lone mum so tunwi. Suka gorko o waɗa e taƴre misoor nde lati, haa uura, waɗa e nder poos, so yahi ina yiyra ɗum suka debbo o. Won heen kadi to sukaaɓe rewɓe puuɗata sukaaɓe worɓe.

10.                    Wazde njillu: Deen aza yiya gixiraazo ummoo wuri e wuro, wazzoo daaba mum, walla yahra koyqal mum ngam yiyoyde giyum maa bandum mo wayri;

11.                    Naatgol hoɗannde: E nder renndo fulɓe, jawdi ndariindi ko joowre wonnoo, waynoo kono leydi waalo nih. Ko ɓuri heewde e yontaaji ɓennuɗi, ko baabiraaɗo waɗata pirlitte ko fayti e dewgal ɓiɗɗo. Eɗen njaakori ɗeen pirlitte keewaano no feewi, sabu ko teewu, gawri e kosam tan huutortenoo, kadi ɗuum ina wooda. Ko koltu tan soodetenoo. Ko ɓuri heewde kadi ndeen ko yumma mum walla baaba mum sagata o suɓantoo ɗum debbo, walla giƴiraaɓe mum caaynanoo ɗum suka debbo mo o waɗti hakkille. Hade sagata gorko resndirde e sagata debbo, fulɓe ina njomnotono geɗe sagata debbo o: so tawii ko o malaaɗo jawdi, so tawii ko o jooɗɗo, so tawii ko o kaaraysiro, so tawii ko o vesnoowo ekn… Naatde hoɗannde anndinta sagata o walla jannginta ɗum ko heɓtiima baaba mum, ina foti daraade darnde baabiraaɗo, toppitoo debbo mum, reena sukaaɓe mum so dañii. Naatgol hoɗannde ina janngina sagata gorko o e ɗaɓɓitande hoore mum dañal, sabu o feewnat suudu makko e nder galle baaba he, joom suudu makko golloto e nder galle baaba he.

12.                    Ballondiral:Ko goonga sabu jawdi heewde, fulɓe keewnoo ko hoɗde gooto fof bannge mum, kono kadi haɗataa eɓe njoginoo gure mawɗe ɗo ɓe koɗata, hay sinno eve mbaza wuroji nayi, walla galle gooto ɓesna wonta wuro, wuro ngo inniree wuro kaari. Galle baaba heewaani woppeede, hay so tawii sagataaɓe galle fof ndesi, ko e nder galle baaba he fof koɗdata e suddiiɓe mumen, hay so gooto fof heɓii hiraande mum, ko kamɓe fof ñaamdatno, gila e kacitaari, bottaari e hiraande. Rewɓe maɓɓe kadi ñaamdatnoo. Ɗum ko njuɓɓudi ŋarɗundi wonno, sabu hay mo yaajaaka o maa nawore, suuree. Fulɓe kadi ina ngaadorinoo waɗde tummbuɗi pelle, fedde fof e tummbudu mum, dawɓe kadi gila e aynaaɓe haa e remooɓe ina mbaɗdatnoo ñaamdigal maa tawti nodda. Fulɓe ina teddinatnoo koɗo, kala nde koɗo hoɗi ma hay sinno wonaa banndiraaɗo badtiiɗo a waranat ɗum. Fuvle ina ciforee teddina weltoo, teddinee hersa. ko koɗo waawi jippaade fof kadi nelde nawete. Fulɓe ina njoginoo laabi ballondiral gaadanteeji, ŋarɗuɗi, potɗi haa hannde wuurtineede hay sinno ko e mbaydi kesiri. Fulɓe ina ndiilatnoo nayi, maa beyi maa baali, ɗuum firti ko so tawii bannde ko paaɗaaɗo, ndokkaa ɗum taƴre jawdi ko wuurdi, walla ko ɓiri, so tawii alaa leydi ɗo remi, ndokkaa ɗum lowre rema heen, wuura heen, wuurna ɓesnŋu mum heen, banndiraaɗo gorko kadi ina rokkatnoo banndi mum debbo lowre waalo, rema, wona ƴeenngal mum, ko ɗuum addi ko wiyetee ‘Yumam Ndewmi’ e jeyi leydi waalo. So mawhgol suudu fini e wuro fulɓe, rewɓe ngaddat ndiyam, ndefa, worɓe maha suudu ndu. So diidde tiba finii e wuro koyimɓe wuro peewnata tiba o, ko kañum en kadi towata ka, pawa ka e dow suudu he. Saaŋa nde demal yonti, kala galle mo alaa ɓiɓɓe waawde remde, ɗoftete, walla mbaɗanee ko wiyetee kaw ko, ndemanee. So coñal yontii kadi ko juuɗe keewɗe coñata ngesa. Tiwaande, woni eɓɓude ñalawma mo yimɓe fof puɗɗotoo coñal ngam sabbaade yimɓe ɓe gese mumen ɓenndaani ɗe haa ɓenndiree. ko e ballondiral jeya. Fulɓe kadi ina mbaɗatnoo gorle, ina mbaɗtoratno ɓe ngalaa aynaaɓe jawdi mumen. Fulɓe ina njiɗnoo ndema ina teddinno ngaynaaka, sabu maɓɓe hoɗde to waɗi ndiyam, gila e maaje, haa e caaɗli, e beeli mawɗi ɗi ɓeeɓataa. En mbaawaa gaynidde laabi ballondiral fulɓe, sabu heewde ɗum en, en njubbu heen seeɗa tan.

Nehdi hannde e Karallaagal kesal

Banndiraaɓe horsuɓe, hay so tawii ko en jinnaaɓe, yanti heen ko en jogiiɓe humpito e laabi nehdi suka, haawnaaki njogoɗen caɗeele maa ŋoƴaaji holi no nehirten sukaaɓe men e oo yonta karallaagal kesal, yonta nehdi(jaŋde) ndi tuugnaaki e pinal men, fina tawa men, ndi huutortaako ɗemŋal men neeniwal.

Nguurndam hanki ko –ee–al  ndema, ngaynaaka, awo, mottugol, cehgol, ɗatgol, baylugol njamndi ekn…ko ngaal –ee–al  ƴellita hannde haa mbaɗtuɗen jiggoyaade geɗe ɗe peewnatnoɗen, ɗe kuutortonoɗen hanki. Oogirɗe hannde ɓuri yaawde, ɓuri waawde ye–tinde, ɓuri heewde fooftere, kadi yoga e majje ko masiŋaaji kuutortoo. Hannde ko oogirɗe leyɗeele biyeteeɗe ko mawɗe ɗe ngoni ɓetirgal ƴellitaare.

Sammba fiyaaka moggii en e sammba alaa daaɗe en pusii dingiralhanki men, tinndi, daari, cifti men, pijirlooji men ekn..nana majjiniree seeɗa seeɗa. Nder galleeji men, potɗi wonde nokkuuji gadani nehdi sukaaɓe men, ko Teleeji, I paduuji, telefonaaji I phone, android, taabletuuji, ordinateruuji ekn, facebook, skype, whatsApp… wonande galleeji keewɗi camorɗi to bannge da–al. Sukaaɓe kadi so njehi duɗe ngam janngoyde, naworat noddirze mumen ciforteeze xoxze, hono smart phones.  E raɓɓikinaade karallaagal kesaldartiima darnde jinnaaɓe, nehooɓe, jannginooɓe.Hannde ko  Face book, Whats App, Messenger, Viber ekn lomtii dingiral.

Ƴeewen hannde, so wonaa e nder poofte, baabiraaɓe e won e yummiraaɓe ko ko ndawata golle, won heen ngartata ko takosaan. Sukaaɓe kadi so pini ko duɗe payi, won heen ngarta wottaade kirndoyoo ngarta takkosaan, won heen njippotoo tan ko tiisbaar ngarta  galleeji. So sukaaɓe ngarti galleeji, ko maa inana njeeɓa teleeji, maa inana kugii e tabletuuji maa telefonaaji android, maa Iphone     ekn.. ina naati e geese internet, won heen ngalaa fooftere, kadi so yehii haa jamma paya e defte mumen ina ndeftoo binndanɗe      mumen walla ina mbaɗa ekkorɗe mumen, wonande tiizniive ve, walla ve Alla wuurti e jaqde ve.

Jinnaaɓe hannde ngondataa e sukaaɓe ko ɓuri waktu e nder –alawma, won heen nih njiyndirtaa e ɓiɓɓe mumen. To ɓe ngoni cukalon            tokoson ɗo, jinnaaɓe ina kuutoroo laabi keewɗi ngam haɗde ɓe yeeɓdeteleeji maa jogaade telefonaaji, kono so ɓe njontii, ɗiin laabi fuuntiiji   ɓe nattat jaɓde. Galle nattat jaggude ɓe, ɓe nda–at sehilaaɓe duɗe to ɓenjanngata to, ɓe nda–at sehilaaɓe e yahdiiɓe to ɓe koɗiɗo. Hankadi     nattii tan jinnaaɗo  ina yaha jehre ina soodanaɓe comci, maa geɗe        sukaaɓe, kono jinnaaɓe mbattat rokkude ɓe kaalis, ɓe cooda comci ɗi  ɓe njiɗi, telefonaaji ɗi ɓe cokli. Wontii bannde waɗi mbaɗa hay so tawii aalaa doole. Hay so tawii jinnaaɗo o yiɗaa yoo ɓoorno ɗiin comci walla yoo huutoro ɗiin telefonaaji, sabu hulde hoto waasde jogaade ɗeen     geɗe baɗtinde e nehdi makko maa jaŋde makko, newnanatmo ɗeen       geɗe.

Suɓaade newnande mo kanko suka o ha o da–a ɗeen geɗe e salaade     newnandemo ɗeen geɗe ko ŋaanumma wonande jinnaaɓe heewɓe. Da–de feere hakkundeere ina saɗi. Ko goonga yoga e jinnaaɓe ina waawi   tawa ngalaa humpito e karallaagal kesal ngal. Ko huunde haaɓniinde so tawii ɓesŋu ma walla sukaaɓe ma ina kuutoroo geɗe ɗe a anndaa tawa  kadi ko aan newnanta ɓe. Kono enen fof e yiɗde e yurmaade sukaaɓe men, hoto ceereten e jeertinde ɓe sahaa fof wonde eɓe mbaawi huutoraadekarallaagal kesal ngal ngam jaŋŋude, waɗde wittooji, da–de jokkondire naftooje, ɓe mbaasa tan soɗaade e bemmbe cukaaku.

Miin dey ko mi jinnaaɗo, ko mi nehoowo, kono mbiɗo majjiree  heen sahaaji feere no korirmi ngonka sukaaɓe am ko fayti e karallaagal kesal. Mbiɗo wellita ɓe heen sahaaji, mbiɗo etoo hiiɗaade   ɓe e maggal heen sahaaji. Mbiɗo waawnaɓe heen sahaaji naatde e situuji jaŋde tolno maɓɓe, ɓe mbaɗa heen ekkorɗe. So en njiɗii mbiyen karallaagal kesal ko  silaama cowiiɗo mbeleendi, neɗɗo    ina waawi huutoraade ngal e mbaydi naftoori, ɓeydoori, njannginoori ekn, kono kadi neɗɗo ina waawi huutoraade  ngal e mbaydi fijirde. So tawii sukaaɓe men ina kuutoroo karallaagal kesal ngal, hay so tawii weeɓaani, etoɗen yerondirde hakkunde nafoore maggal e fijirde. En kaalii en ngaynii Suka hay so ko Annebi o fijat. Njaɓen hannde karallaagal kesal en mbaawaa yaltinde ɗum e nehdi   sukaaɓe men, e ngal waɗi nafoore heewnde, eɗen njetta kadi won dariiɓe haa pulaar jokka looweede e karallaagal kesal ngal. Potɗen tan ko ƴeewde hoto ngal hoomtude ɓesŋuuji men fayde e borjere.

Hannde e ganndal am alaa to Pulaar walla ɗemɗe ngenndiije        soɗa e duɗe laamu goonga e goonga e tippude jaŋde leyɗeele men. Sukaaɓe fulɓe nehirtee maa njaŋŋinirtee ko ɗemɗe koɗe. Tiiɗnoɗen kam hay sinno ko e nder galleeji men, gila nder haa caggal     leydi kaalanen sukaaɓe men Pulaar mbele eɓe keɓindoo ɗemŋal men. Tiiɗnoɗen kadi ndoganen yoo Pulaar soɗe e duɗe laamu,   haalee e birooji, golloree hay so wonaa huunde weeɓnde e laamuuji ndoolamndoolaagu, ɗi ɗemɗe, pine e fina tawa leƴƴi wonaa ngoƴa mumen sabu mum en wuurde e war–eende e doole yimɓe       ngenndi sooraaɓe ɗoyŋol, dummaaɓe e  majjere e ngumndam     hakkillaaji.

Banndiraaɓe Afriknaaɓe, njananeɗen Afrik waawaa jeytaade,       ɓamtaade, rimɗude so tawii njannginiraani, ɗaɓɓitiraani ganndalɗemɗe mumen neeniije. Sirru ɓamtaare men woni ko e nder       ɗemɗe men. Leyɗeele biyeteeɗe ko ɓamtiiɗe ɗe fof ɓamtii ko e     jaŋŋinirde maa ɗaɓɓitirde ganndal ɗemɗe mumen neeneeji. Ƴeewen gila hade Afrik heɓde   hoyre mum, yimɓe mum ina njannginiree ɗemɗe koɗe, kono addanaani leyɗeele ɗe ɓamtaade to baŋŋe karallaagal.

Njaŋŋinirte ɗen ɗemɗe koɗe ɗe tan ko haa mbaawen heɓindaade ɗe to bannge haala, kono wonaa heɓindaade ganndal. Eɗen kuutoroo koŋŋuɗi butti e ɗemɗe koɗe tawa en nganndaa hay kelmanteeri tokosiri         ɗemɗe men ngenndiije maa neeniije.Ɗuum noon wonaa njomu men,  ko tippude jaŋde leyɗeele men ngaddiri noon. Hannde noon wiyooɓe  ko jaŋŋuɓe Afrik potaani mooltaade e oon hujja. Wonaa noon laamuuji leyɗeele men, jooɗaniiɗi nafoore mum en heeriinde, deenooji nafooreleyɗeele biyeteeɗe ko mawɗe ɗe, tawa ko leyɗeele tokoose mawniniɗumen, njogori waylude ngal jaɓɓal, kono ko ɓiɓɓe afriknaaɓe feertuɓe,       finɓe, feɗɗitiiɓe, yarlitiive poti hirjinde, suusnude, anndinde lexxihaambaasa sozaade e bemmbe dawrugol dawruyankeewol payrowol e halkaare lexxi wonaa vamtaare mumen.Yontii paamen ngol konngol Xoyre e  e hakilantaagal Afrik, paamen ngol kadi kuutorozen ngol` So en njiziii yaawde gooto fof yoo rew tiinde mum; kono so en njizii wozzoyde  mbazden laawol`. Ina jeya kadi e ko hazi en vamtoraade maa da–irde ganndal zemze koze ze, duze men jaavi haztirde, njokkitiraandi e oogirde mawze, kadi laamuuji men mbiyata ko leyzeele men ko baasze mbaawaa wazde pirlitte ngam newnande sanzaaji no mbaziri wiztooji.

B- Jangde: hannde e nder yoga e leyzeele Afrik ngam waasde wiyde fof, jaqde rewata ko e duze laamu maa duze keeriize, kuutortoo ko zemze koze maa janane, taariindi ndi sukaave men kumpitaaki, pine koze e men. Ayawooji kabrirze, nate kaalooje, laylayti, ordinateeruuji ekn...kadi ina njanngina kono ko vuri heen heewde ko geze koze e nehdi men, jaqde men hanki e pinal men.

Jangde hanki ko e dingiral maa takkaade mawve e diisnaade zumen. Hanki Vii Pullo Gaynaako ina jannga ngaynaaka maa ndema law. Laabi nehdi kaalzen dow zi kadi ina njannginatnoo suka fannuuji keewzi. Jangude jawdi, gila no veydortoo, haa totti ngaari vurndi welde halde e nayi, puzi vurzi neende, yaraano nayi fawaade e yonta maa saha gonaazo, rafiiji nayi e safaruuji mumen. Ina daarte hanki so pullo yarii kosam nagge virazam zoon e zoon walla uurniima zam, ina annda viy mum nde jibina, walla kadi puzol duri, ina annda nih hay laral magge maa luwre magge. Ina daartee kadi, debbo pullo so ina yowatnoo kosam, so zam dilli, omo faama ko zam haalata. Anndude holi sahaa gonaazo tawa huutorii ko pele koyze, maa ndaarde naage maa lewru maa koode, maa tuugnaade e keneeli, zuum fof ko gannde teskanooze, jannganooze hay sinno ko rewde e hunuko e nofru sabu ze waasde winndeede.

Nehdi e Jaqde hay so ngonaa kelmeeje puneeje ina    badondiri

Ko adii fof eɗen poti anndude, wonde jinnaaɗo ina tiiɗi no feewi; nehde suka kadi wonaa huunde weeɓnde. So jinnaaɗo nehii ɓiyi mum o wayi no o yiɗiri nih; hoto o waso. So jinnaaɗo ronkii nehde ɓiyi mum e mbaydi no yiɗiri nih kadi hoto yammu; hoto nimsu sabu jinnaaɗo jibin ɓiɗɗo kono wonaa nehoowo; waɗi noon ka adii fof janngaani laabi nehirɗi suka; kadi suka o wonaa galle tan woni; omo duɗal; omo nder renndo; omo mbedda ekn....ɗiiɗo satooji fof ina mbaɗtina e nehdi makko. Jinnaaɗo ko ɓuri jaalaade nehirta ɓiyi mum tan kono yiyrata aduna nih; kono yiɗiri yoo suka o way no o wayi nih hay sinno no o wayi nih feewaani e gite yimɓe. Ko goonga Peewal ko GENO. Jinnaaɗo nehirta ɓiy mum ko yoo jikko jikku mum; nehoo e nehdi mum; ɗooftoo laabi renndo mum e aadaaji mum e pinal mum e finaa tawaa mum.

So ɓennii jinnaaɓe ko jaŋinooɓe kalfinaa nehdi sukaaɓe waɗi noon kañum en ina jaŋŋi ina njogii humpito e ganndal nehdi. Ina njanngi laabi ɓuccirɗi suka so njiy suka o ina feewi e ooñaare. Jaŋŋinooɓe ina njogi laabi no mbaawiri heɓde hakkille suka o haa mbaawa rewnude ɗum e laawol ngol ɓe njiɗi ngol. En njiyi wonde sukaaɓe heewɓe ina ñemmba jaŋŋinooɓe mumen. Ko ɗuum woodnoo adan. Hannde en njiyi wonde hay jannginooɓe ɓe ina njogii caɗeelle nehirde sukaaɓe ɓe no njiɗiri nih kamɓe fof e jogaade ganndal nehdi e humpito wonande laabi nehruɗi. waɗi noon hannde nattii tan ko jinnaaɗo walla jaŋŋinoowo  nehata kono Rajooji; Teleeji; Ɓideooji; Internet; Facebook; Twitter; Skype; Telefonaaji; ordinateeruuji, laylayti WhatsApp ekn...ina mbaɗtini no feewi e nehdi suka hannde.

Renndo kadi ina neha; ina diidi  diidi ɗi hay gooto suusaa yawtude; walla so yawtii famɗita e gite yimɓe walla renndo nefa ɗum. Enen njeyaɗen ko e renndooji ɗi udditaaki no feewi fayde e wellitaare nezzanke; ɗi njaɓaani wonde neɗɗo ina jogii ndimaagu wuurdude no yiɗiri; ko renndo ngo laamii neɗɗo o. Ɗuum fof saabii ɗuum ko yiɗde jaggitaade e aadaaji mum e fina tawa mum; e pinal mum. Renndo ngo hulata ko hoto sukaaɓe paggitaade aadaaji; maa pine janane walla pine koɗe. Renndo ngo kadi yiɗa yortaade e ko anndaa. Ko ɗuum waɗi rennddooji keewɗi wonde to gootel.

Daawe Nehdi Suka hannde :

1)  Nehdi e nder galle : Cukalel e renndo men ko adii nde naatata DuzeTolno Tokooso ɓuri wonde tan ko galle. Ko jinnaaɓe mum walla koreeji mum walla mawniraaɓe mum ndeenata ɗum ; nehata ɗum. Ko kañum en ndeenata ɗum e ndiyam e jeyngol ; ko kañum en kadi ndeenata ɗum ; njarnata ɗum ; lelnata ɗum ; ñamminta ɗum. Gila ɗoon cukalel ngel ina foti neheede e cellal ; ina foti holleede yoo sooɗoro saabunnde hade mum ñaamde  e so yehii dow wuro ; yoo ɓorno paɗe ; yoo socco ekn…haala mum ina foti ooñteede so feewaani ; anndineede won e haalaaji njiɗaaka. Ko ɓuri heewde ko neɗɗo janngata ; janngata ɗum ko nde woni cukalel nde. Cukalel ina hatojini e sata hisngo. Cukale ina foti reeneede e dow yiɗde tawa ko duumiinde. Cukalel janngata ko e fijirde e ñemmbude mawɓe.

2)  Nehdi mbedda walla Dudal keblowal nehdi tolno Tokooso : So cukalel ngel heɓii duuɓi 5 ; jinnaaɗo maggel ina mbaawi jaɓde ngel waɗta yaltude mbedda ; ngel waasa woɗɗude galle ; ngel waɗta fijjude e cukalon hono maggel. Cukalel ina sokli fijirde ; ina cokli kadi fijjidiiɓe ; sabu woƴaaka ko mawɓe mbaɗata ko ; aduna mum e aduna mawɓe jiidaa.

Jinnnaaɓe kadi ina mbaawi suɓaade nawde cukalel mum en ‘duzal gaggaaji‘ ngam deenal mum toon e nehde ɗum e nehdi duɗal ; tawa janŋo so yontii naatde jaŋde ina hebla. Hono duɗe keblirɗe tolno gadano ina cosa e leyɗeele keewɗe ; ɗuum ina rokka cukalel feertude so naatii jaŋde ; hakkille mum wona e jaŋde he ; heɓindoo ko janŋata ko. Renndo men heewaani nawooɓe sukaaɓe mumen to ɗeen duɗe. En naatataa e sababuuji ɗi kono cukalon so keɓii duuɓi 4 haa 5 ina poti janŋgineede KURAANA ; hijjo e limto Arab tawa so ɓe naatii eɓe mbaawi taro eɓe mbaawi kadi FAATIYA e SIMOORE tawde ko en juulɓe. Ɗuum ina nafta ɓe tawde ɓe ngalaa fartanŋe fuɗɗoraade ɗemɗe maɓɓe ɗe ɓe neeniije. Walla kadi eɓe mbaawi janngineede Alkule Pulaar e Hiisa e nder galleeje walla duɗe nder gure dowri ; ndeen so ɓe naatnaama Ekkol tan ɓe peɗɗitto tawde ɓe njaŋinirteeko e ɗemngal ɗimmal hono Arab walla ɗemngal koɗal hono Farayse; ko ɓe njaŋŋi e ɗemngal maɓɓe neeniwal ko ko ɗuum tan ɓe egginta fayde e ɗeya ɗemɗe.

3)  Nehdi e Tolno Lesleso (Fondamental) : So cukalel ngel heɓii duuɓi 7 maa 8 ngel naatnee Ekkol ; waktu maggel feccoo. So a ittii waktuuji ɗi ngel ɗaanotoo e ɗi ngel fijoyta walla golle galle e waktuuji ɗi ngel reftotoo binndanɗe maggel ɗi maa taw ko ngel waɗdata e jinnaaɓe maggel ko ina famɗi. So tawii kadi jinnaaɓe maggel ko gollotooɓe caggal galle ; ngel famɗat ko ngel yiy ɗumen ; so wonaa ñalɗi walla so ina njogii fooftere tawa kanngel kadi ngel yahaani Ekkol ; ngel fijoyaani kadi ngel wonaani e waɗde golle galle. Jinnaaɗo noon no nehirta mo yiyataa ; jooɗdtaako. E renndo men ; ko ɓuri heewde e rewɓe ngollotaako caggal galle ; ko kañum en njogii nehdi sukaaɓe nder galle. Ko janginoɓe ɓuri heewde ko ngondata e cukalel ; kono humpaani en no nehdi ndi wayi. Nehoowo mo heɓaani heblo moƴƴo waawaa nehde sukaaɓe. Kono haa e ngal ɗoo daawal cukalel ngel ina haaɗi e juuɗe. Kono kadi ngel nehretee ko ko e zemngal   kozal walla zimmal, zuum kadi ko teppol jeya wonande sukaave fulve. Wonaa cazeele nehdi walla jaqde sukaave moritani kaaleten, inawaawi ngartoyen ngam yeewtude   ko fayti e Jaqde leydi Moritani.

4)  Nehdi e Tolno Hakkundeejo(Secondaire): So Cukalel heɓii duuɓi 13 haa feewi yeeso ko ɗoon jinnaaɓe ; nehooɓe e renndo fof ɓuri jogaade caɗeele nehdi maggel. Ɗo hankadi suka o yiɗi ko yaltude e njiimaandi jinnaaɓe mumen e yamiroore nehooɓe mumen e laabi renndo mumen. Suka o yiɗata hoolirde ko wontii mawɗo hay gooto fotaani jiimde ɗum walla yamirde ɗum . Suka o yiɗata wuurdude kono yiɗiri : ɓoornaade ko yiɗi ; yahde to yiɗi ; waɗde ko weli ɗum hay sinno feewnitaaki hay gooto. Heen sahaaji nih o yiɗata ko woɗɗitaade galle maɓɓe walla jinnaaɓe makko ; o waɗta artude nde jeŋŋi ; o waɗta nih waalde ladde heen sahaaji. Geɗe keewɗe hankadi o janngata ɗe ko e sehilaaɓe makko ; mbedda ; teleeji ; internet ekn…O jokkondira e yimɓe ɓe njiidaa ciirol. E oon sahaa eɗen keewi nande won e jinnaaɓe walla nehooɓe ina mbiya ndonkanii ɓiɓɓe mumen ; njennii ; piyii mbaɗi fof kono alaa ko nafi ; walla yimɓe renndo ngona e wiyde wonde ɓii kaari o de ko bonɗo.

Ko jinnaaɗo foti anndude wonde ngal daawal e nguurndam suka ko ala e sago ; mawɗo fof rewiino ɗoon. Pulaar wiy ²Ñale fof saangiino ɓoggol² ; ko jamanuuji ceerta. Ngal daawal ina himmi e nguurndam suka. Jinnaaɗo o fotaani wiyde ina nehira ɓiɗɗo o no nehorinoo nih ; yoo jikko jikku mum. Njennoor ; kuɗdi ; yettooje ; piggal e kiiɗagol wonaa laabi jiɗaaɗi no feewi. Jinnaaɗo ina foti faamde wonde ngal ɗoo daawal ko jawtowal. Suka o so wonii ²dewɗo laawol² ko ndeen nih jinnaaɗo o foti faayde. Jinnaaɗo o mawnii tan kono rewii e ngal daawal hay sinno yontaaji e nokkuuji ceertii.

E nder renndooji keewɗi; cukalel jannginirtee ko yoo dañ golle mbele ina nafta galle walla renndo; nehdi yiyraaka ko hakke Cukalel; ko adii fof cukalel ina foti anndineede nehdi ndi ko hakke mum; ko kañum nafata ko  adii fof hay sinno maa nafoy galle walla renndo. Jinnaaɗo ina foti yerondirde  hiizaade e Wellitde. Suka ina foti welliteede seeɗa; foti ko walleede yoo feran hoyre mum laawol nguurndam; fotaani wiyeede tan yoo wuurdu no jinnaaɓe mum nih. Renndo ngo ina foti toppitaade nehdi sukaaɓe mum. Kala jogiiɗo; baawɗo yoo waɗ biyi mum e duɗe moƴƴe, en mbiyaani no woni heen mbiyata nih walla nih so ina waawi yoo neldu ɓiyi mum caggal leydi; sabu so neɗɗo jaŋŋi tan haa jaŋde mum toowii to yahri fof ina hasii golloo. Jaŋdeyal seeɗa ko posone haa teeŋti noon e leyɗeele men.

Jinnaaɓe ina poti anndude wonde yornude tuba; heɗaade e amde MUSIC Rap; waɗde jubbi wonande sukaaɓe worɓe; ɓoornaade O; walla Mini jupe; walla pantalon walla Jimbak Out wonande sukaaɓe rewɓe ko henndu tan; ko bemmbe cukaaku. Ɗuum woni suka woni mawɗo kala nde fini foottat Asli. Sukaaɓe men ngoni ko e teeru hay wonɓe fuuta DINGIRAL e SORBO ndeen nattii; so en mbaawii artirde DINGIRAL e SORBO e nder teeru tan sukaaɓe men mbayat no njiɗɗen mbaya nih(Ɗuum noon ko haala mawka).

Ngannden, wonde jinnaaɗo ko rokkude yeru: Ƴeewtindaade no feewi no kongol yahrata e nder galle. Suka ina heewi ñemmbude geɗe mawɓe; waɗi noon wiyata ko mawnii; nattii wonde cukalel. Jinnaaɗo fotaani laawaade e kala nde ɓiɗɗo yaltini konngol ngol moƴƴaani kono omo foti waɗde keerol. E ngal ɗo daawal suka o yiɗa geɗe gaadoraaɗe; yiɗata ko waylude comci; pemmbi; jaɓɓal; kelmeeje. O wonata ko contotooɗo so tawii sontaade ko jaabaade so neɗɗo haali; ñigde e ƴattaade. Ko noon wo hollirta wonde hay gooto waawanaamo. O yiɗata ko selde nehdi jinnaaɓe makko; omo heewi wiyde: kaaldatmi kono mbeliraama; mbaɗatmi ko ko mbelaami; ɗacceekam mi wuurira no njiɗirmi; o huutoroo konŋuɗi ɓutti. O yaakortoo nih ko jinnaave ve ko majjuve, ngalaa pinal, sabu o faayndirat pinal e kesamhesaagu.

Suka ne ina foti anndude wonde ina waɗɗii e jinnaaɗo nehde ɗum; kadi annda nehdi ko hagge mum; ko nafoore mum hade wonde nafoore jinnaaɓe mum; walla renndo mum; walla leydi mum ekn… Hannde nehdi no wayi saɗtude nih kala suka dañɗo jinnaaɓe mum ina neha ɗum ina njanŋinaɗum so yizii wona e nder duze laamu walla  tawa ko e duɗe joɓeteeɗe foti ko toppitaade nehdi mum e jaŋde mum. Renndo yahrirta yeeso; ɓamtortoo ko tawa sukaaɓe ina kira; so a tawii baaba ma janngaani; njannga; So a tawii baaba ma jogii ko CEP; dañ hayso Berewe, so a tawii baaba ma ina jogii berewe, dañ Bac; so a tawii baaba ma ina jogii Bac; dañ metriis; so a tawii baaba ma ina jogii metriss dañ Doktorat; so, tawii o jogii ko Doktora; dañ Professora ek…..walla so a tawii baaba ma ko gaynaako; ƴeew aynude tawa ko e mbaydi fagguduyankeeri ekn…..

Renndooji hannde so ɓurndirii ko Nehdi e Ganndal e Faggudu. Sukaaɓe ƴeewee e nder renndo men ina famɗi jogiiɓe seedantaagal Doktora; kadi haa hannde Ngaynaaka men; Ndema men e Awo men, Mbayal men, Zatomen, mahngo men ɓamtaaki; ƴellitaaki. Sukaaɓe ina poti hirde ngam NEHDI e FAGGUDU renndo yahra yeeso.

Toppitaade nehdi e jaŋde duɗal walla meccal walla faggudu ko ɗuum woni ko himmi. Toppitaade NEHDI; ƊEMNGAL mum; PINAL mum e FAGGUDU ko toon haala ka woni; wonaa e jornugol tuubaaji walla moori walla ngamri e heɗaade Musik rap walla wuurteede e Baaluuji wonande sukaaɓe.

Yeewtere nde nana naywa; ƴeewen tonŋude kaaɗoo haala kaalaaka dow ka:

E tonŋol eɗen mbiya wonde Nehdi hannde e nder ooɗo Aduna Moɗmottondirɗo; ɗo pine naatnaatondiri ina tiiɗi. Nattii tan jinnaaɓe; Jannginooɓe; Renndo wonde wallidiiɓe ko fayti e Nehdi. Ko wiyete les NTCs naatii hono Gannde kese; ina mbaawi wallitde e nehdi ina mbaawi kadi bonnude nehdi; fawii tan ko no neɗɗo huutortoo ɗe.

C- Pinal: So pinal haalaama, nezzaagu haale, renndo fof ina jogii nehdi mum, jaqde mum e pinal mum.Mo wiy pinal fulve, haala ko adii fof:

- Fina tawa ma Tawa tawi mumen

 - –ee–al, –ee–ve mum

a- Mahbuve e Mahbaagu mumen

b- Sakkeeve e Sa–oove mumen

c- Wayluve e Mbaylaagu mumen

d- Lawve e Lawaagu mumen

5- Wammbaaze e Kozli mumen

- Naalankaagal: Njimri, Jime e Ngamri. Wazi noon vurzen anndude seeza ko Pinal fulve aynaave, haa teengti noon e diiwaan Rewo Boosoya, sabu men jibineede e falnde Gorgol to wiyetee Moongel, mawni hakkunde Moongel e Jaazul, ina addana en jogaade cuusal maa katantaagal e haalde seeza e won geze e pinal fulve aynaave, sabu maggal ngarzude e yaajde sabu woodde Pulaagu gila e weendoogu goodal, addude ve nagge e nder Afrik, rewde ve e nokkuuji keewzi e nder fergooji mavve mawzi haa tokoosi, e jotondiral mavve e lexxi gozzi, e njimaandi e kesamhesaagu.

Hozdu ina jeya e pinal fulve. Yero Dooro Jallo wiy' Ngalzoo pinal kozli hay so Fuve puzzaani ngal, Seede mum ko kala le–ol ngol ina huutoroo kozli e nder hirnaaQe Afrik, ina hoza zii gaaci pulfuli:  e nder hiirnaange Afrik ne, anndu ve vooydii heen. Seede mum ko kala le–ol kuutorto ngol kozli e nder hirnaaqe Afrik ina huutoroo ziizo gaaci:     Njaru, Saygalaare, Fantaq, Poy, Sawta, Duga, Lagiya, Caanaandi ekn...

Ibrahima Sarr winndii e Nalankaagal. Nalankaagal ko gootal e conce vurze mawnude. Kono no pulagu heewwiri kinze nih, conce mavve ne ko kinzamhinzeeje:

1- Leele ko conce kuuvtidinze kinze fulve fof kono iwdi leele anndaaka, heewve ina mbiya won'de leele ummiriiko e aarabeeve, ko konngol Arab 'Leyla' woni jamma, kono ngoon miijo Buubu Sall to Podoor riiwtii zum, wonande mo, Leele fee–i ko e Fuuta, ko biyeteezo Siidi Siriif dowlini zum. Ina heptina noon, leele ina xoogi ko heewi e 'Suaraau', yimiyankoove Aarabeeve hono Imriul Kays e Antar Ibn Seddaad. Veen njimatnoo ko jamma, njoozndam debbo, puccu, nokkuuji biizle to rewve ve nobnoo koznoo, ina eggi ekn...

E nde fuuta naalanqkoove mawve maztiniino e Leele: Sammba Joob, Abdullaay Ceenel Sall, sukaave hono Sammmba Diyye Sall, Siidi Baylel Caam, Birom Njaay, Aali Hammadi Aali kadi ndewii e leele. Ko sakkitii ko hono Usumaan Hammadi Joob (dono Bayal Sammba Teen), Demmba Jah, Acca wele, Abuu Juba Deh, Jommbolo Bah.

 kono hannde ko Aamadu Tammba Joop suuti araaray leele e nder Fuuta.

Conce kinzamhinzaagu e nder renndo fulve:

1- Pekaan: Jimzi subalve

2- Gummbala: Jimzi Sevve, Jimzi Taxxa xiixam, bawzi almari. Taarik Gummbala vaartetenoo ko e Bawzi Almari ko Taballeeji Laamve fsatigeeve fulve  deeniyankoove.

3- Dillere: Jime Maabuve, Sammba Dooru Maabo e Umar gafo

4- Beyti: Jime diine Islaam, jime Ceerno Abdurahmaani mo Boyinnaaji burzo anndireede Ceerno Boy ina ndarji. –okkaan Jibi Selli ko almuudo makko vurzo huvvude

5- Fantaq; Voggol fulve Aynoove, ina miija bammbaazo adii qaaccude ko leevol fantaq. Ina wiye ko e cirkaali cozndu e dow catal lekki, bammbaazo fenti Saygalaare. Ziin voggi hanki kozantenoo ko jaammbareeve fulve hono Aamadu Sammba Poolel, Umaroowel Sawa Donnde, Yero Maama, Buubu Arzo Galo en ekn...Sammba tabakali, maabo suudu paate darjiniino fantaq; Bojal ummii ko e fantaq, ko Mammadu Faatel Bah yimatnoo zum.

6- Kerooze: Jime waa–oove, hannde hinnde waa–oove woodaani e nder Fulve, ina miijee nih so tawii hinnde ndeh meezi woodde.

7- Naale: Jime jiyaave. Nde ve teskitii wonde kinze fulve fof ina njogii conce kamve ne ve penti Naale. Naale sifotonoo ko fe–aagal, kaarammburaagal, sazteende ekn..., ndeen zuum ina java, kono nde jime ze puzzii noddude fil–itaare, seernaave islaam ciifi wonde naale ko goofol kadi hay baggel jahdatno ngel e jime  he.

8- Yela: Jime awluve –aagotoove.

E nder Rewo Boosoya, tawde ko naalankaagal kaaleten, ko adii fof so en xettii Leele, gila hanki haa hannde ko Jommbolo Bah to Kayhayzi jogii docotol zeen conce, kono ina waawi tawa o vurnoo joozaade tan ko e rewo boosoya ko zuum wazi winndiyankoove conce fulve njejjitiimo. Omo jogii dono, biyeteezo Sammba Jommbolo, hay so ronaani e makko leele o, ko bammbaazo qana, baawzo hozdu, gannduzi kadi asko Suudu fulve Rewo  Boosoya. Ina yaaji wonde Fulve Rewo Boosoya ngalaa wammbaave, njogii ko awluve, kono hannde e ve mbaawi wiyde e ve njogii Bammbaazo Gawlo hono Bah sammba Jommbolo. Leele mo Jommbolo Bah yimatnoo o sifotoo ko jeqqugol jamma, qari haa teeqti e qari suka debbo pullo Rewo Boosoya, tule ceene, kaaxe, beeli, lugge, saalkaaji, caqe, karaaje, boowe, lezze mawze, –aaruuje, caazli ekn...

Fulve kadi ina njoginoo inze ze keerorii, hade jotondiral mavve e lexxi gozzi heewde sabu fergooji. Ziin inze ina ngoodi haa jooni hay so ze ustiima:

1- Hammadi; afo

2- Sammba

3- Demmba

4- Yero

6- Paate

Eve inniratnoo lezze hono Zookel, Fatungel ekn...

Ina teskano kadi e nder Rewo Boosoya:

Bunngunaave inirta afo mumen debbo ko BOOLO

Nduyezve inirta afo mumen debbo ko JEEWO, SUBERE, RELLA

Njaakirnaave innirta afo mumen debbo ko AYSATA

Mo haali pinal noon, haala faggudu. Faggudu fulve noon ko jawdi ndariindi maa nayi, baali, beyi ekn...Eve mbazanatnoo nayi zi wuro. Sada Mamadou Ba, biztoowo   ko fayti e lexxi, e winndannde makko nde tiitoonde mum woni '' Hakkunde fulve aynaave e nayi mumen ko enzam kosam woni zoon'' o sifiima wuro nayi no wayata. Hakkunde wuro ngo ko suudu huuzo, turdu maa bulunnge wonata zoon, nayi zi taaroo suudu ndu, ina jogii no zi lelortoo: wonata sara, hirnaange e fuznaage ko Koomi e Peemi, zum woni nayi mawzi, zi deedi limtilimtinzi, so a yizi mbiya ko zi njaatiraaji maa so famzii taaniraaji.E covvuli he wonata zoon ko gayi vuji. E saraaji zi rewo e worgo ko Tigal ngonata zoon, ziin ko dikki ka–um en, Ndeero sawndo ndewa e majji , ziin ngoni biigi. sara biigi zi, hakkunde hirnaange e rewo, ko zoon ngaari kalhaldi heewi   wonde. Hakkunde wuro ngo, sara suudu ndu, lekki nayi ina ubbee zoon.

Fulve kadi ina cinkiratnoo cuuzi mumen kaggu, ko feewnirte kaggu ko, gila e lezze mum, haa e baaji mum, keewi fexxoyeede maa voloyeede ko nde adii ko jawdi oorata, kaggu o kadi so ina feewne, ko hade nayi jofde o feewnete. Kaggu aywinii ko wuro nayi, ina tawe  heen virgol, e lalagol haa e baylugol keddam haa wazta zum kaazzam. Lahal lalorgal ina waza yah ngarta hakkunde wuro e kaggu, so debbo pullo fayii wuro nay tawa lalorgal mum ina lawxa haa laavi, ina wuja nebam lezze, so o yottiima wuro nayi o joxxina ngal, so o viri o yuppa e maggal, so ngal fayti to kaggu o waza ngal les kaggu. Kaggu kadi fulve ina cuvotonoo –alawma  e sahaa feewnetee, tawa feewnata zum ko Jaarga, joom nayi o. Subaka jeyfulve, hono debbo pullo yaltinat ngal, o yaltingal kadi kikiize. lalorgal kadi ina fawee e jabuwal. To wuro nayi to ngal heewi joxxineede ko e to Mawnge wuro lelotoo zo. No jeyi fulve jeyiri, maa reenirta kaggu nih, ko noon Mawnge wuro reenirta keddam nayi wuro. Kaggu sa–irtee ko njuuteendi ndi ko rewo e worgo, njaajeendi mum ko fuznaange e hirnaange, kadi ina zoofto  ndazzudi maa leeso kono en kevaani ko saabi zuum, walla to fulve tuugnino ngam wazde zuum. kono ezen miiji wonde tawde suudu ina faazi, so kaggu o sa–iraama njuuteendi fuznaange e hirnaange, tawde jaalal wonata ko hakkunde suudu, duzal wonata ko worgo bannge damal suudu faazat, kono so en xeewi suudu huzo maa turdu alaa jaalal. Allaadu kaggu, sawru njulli e lefol njulli fof zisetee ko e kolowlowe jiimde e kaggu. Jeyfulve ina toppitoo Allagu Kaggu no feewi, omo waza e mayru aaye tawa ko nebam e kosam feewnira,  so omo wisa aaye o o vornoto paze, soo rungiima fuznaage maa o yiyii xiixam, maa o sa–timma, o .fotaani wisde e Allaadu Kaggu o aaye o, kono o halfinat zum debbo gozzo, maa Jaarga, joom galle makko. Kaggu wazata ko lahe kaggu maa Kore kaggu. Lahal fo maa horde fof ina jogii ko huutortee, hay gootal heen waawaa lomtaade darnde gozngal ngal, ko woza fulve wonnoo. Nyallinirgal, hiikinirgal e pavvinirgal ina ngoodi. Birgugal e lalorgal koko timmotirta. Nyallinirgal, ko keddam subaka wazete heen, hiikinirgal ko keddam kikiize wazete heen, pavvinirgal ko kosam penndizam wonata e mum. Zuum ina annomina Cukaaku, mawngu e nayewu. Burgal kadi ko  kuutorze jefulve jeya; en xoogii e Yero Dooro Jallo wonde burgal Ko e pinal fulve jeya, ve mbiy burgal yarnata ko semmbe joomiraazo. Zuum wazi burgal fotaani fjireede, junniteede so wonaa e kosam, wurwetaake e fijirde, wurwetaake e ndiyam walla henndu, lelnetaake e leydi, so wurwiraama vaarete walla zise. Hanki so dewgal humaama, jombaajo gorko o jogotoo ko burgal, ngal fiile e –aaxe jommbaajo debbo o, ngal zise wutaandu walla sammeere ngam hollude dewgal ngal waza ko e yamiroore Alla. –aaxe ze kolli ko dewgal ngal, sammeere nde walla wutaandu ndu holli ko nguura. Fulve ina njogii teskuyaaji keewzi e burgal. Burgal ina naftore, tee kala ko endaa heen, joomiraazo javanatve. So debbo  saztiraama jibingol ina wallitoroo burgal, hoore maggal ina tuggee e reedu he, e mo voostoroo ngal, mbele Alla ina newna Jibingol ngol. So   Cukalel  jibinaama fukaama ndoondi addee,  gallaazi burgal ndiide e tiinde cukalel ngel ngam ndeenka Alla e maggel. Yumma oo havva   mbiifu horde tawa ina waza dorxi dorxi, zi njoopotoo ko cii–siizi naange ngam siftinde omo heddii e fivnde Alla. Debbo goofiizo jogoto burgal, jamma e –allawma fof, kala nde omo yalta suudu ndu, so omo zoon burgal ngal faletee ko e hoyre tiggu he. Njulli so yaltii woni burlol so tawii ko viy arzo jogoto burgal fotde yontere.

Jommbaajo gorko ina jogoo burgal piilangal wutaandu e lavi e nagge commbe, (galol) ngol fiilee falla ngam waasa saamde. So Fulve naatii wolde hulviniinde, annduve ina kuutoree burgal, ve ngurwira ngal kosam, mbazzam lekki, ngam anndude no hare ndee yahrata, mbela mave pool walla ve poolete.  

So Asamaan na diira kartaali mawzi, so ve paayii rewve na kippita pedane zee fof, ve zisa burgal ngal dow suudu, ngal junnitoo, hoore nde huccita les, jiima e pedane ze to wozzi. Ina teskaa ko ve kuli fof, manaango yanataa e dow oon nokku. So xiiwoonde sitii ve kippa pedane ze ve mbaklita burgal ngal hooynoo.

Fulve marirta nayi ko ngam kosam mumen, wonaa ngam teewu, ina teska ve kirsatnoo gayi tan ko so:

1-Sadak

2- Yaqqe

3- innde

4- Mbaraaqu

Rewve fulve ina cifortenoo wela tiinde, so debbo wiyaama ina weli tiinde ko sabu veydagol oornde jaarga, joom galle mum. Je–gol nayi ina fawinoo kadi e laaval, gila e laaval vanndu haa hevi laaval hakkille. Debbo pullo so ruqinooma fuznaage, maa yiyii xiixam fiilayru virataa nayi sabu hiisetee ko xiixam laavaani, kadi xiixam ko luundo kosam; kosam noddi ko quurndam, xiixam noddi ko maayde.

Ko debbo jeyi suudu, ko zum wazi haa hannde suzdiizo wiyetee ko Joom Suudu haa hannde. Hay e nder eggooru hozooru so dimle ndimtaama, rewve fulve ke–oto ndarna cuuzi sekkuru, maa huzo, ma turdu. Gorko jogii ko sawru mum, paze mum e sazdaare mum. Fulve ina tufatnoo cukalon ndewon nofru fof guzde 3. Fylve ina luwatnoo, maa na luvatnoo gayi mumen hozdiive mum tawa ko remoove. Remoove kadi ina ndokatnoo ve gese mumen caggal nde co–i ve aayna heen, sabu dubuuje ze na moxxina leydi.

Fulve ina miiji wonde:

1- Kosam in rokka vanndu zaatde, sellude, zelkude

2- Nebam ina lawxa vernde

3- Nebam ina hoyna sukundu, ina juutna zum, kadi ina haza bamzi.

Wonande fulve ko debbo e nagge ngoni wuro, ko gorko reenive; ko zuum wazi worve ina potndunoo nguurndam e maayde ngam danndude debbo e nagge. Fulve kavetenoo tan ko sabu debbo e nagge, ve meezaani wujjude nayi. Ngam teddinde fulve kosam, kosam rufetaake e leydi, so nezzo tinaani rufi zam e leydi, dubbat fezeendu mum e kosam ndufzam zam, suuta fezeendu ndu fayde e tiinde mum.

Ezen nganndi kadi, denziraagal vuri jaalaade tan ko e pine hirnaange Afrik. So fulve puzzaani denziraagal, ve vooyii heen, kono ezen teskoo laamuuji Hirnaange Afrik ngoongzinaani nafoore denziraagal, ko kuutorgal mawngal ngam –ifde fitinaaji hakkunde ardiive maa hakkunde leyzeele. –aawoore denziraagal:

- So tawii ko hakkunde denziraagal jettooze ko 'Saali'

- So tawii ko hakkunde nezzo e viy kaaw mum ko' Qu–di'

- So tawii ko hakkunde debbo e xeekum ko -pittudi'

- So tawii ko hakkunde nezzo e viy kaawmum ko' voortande maa viirtinde maa rokkude limsere'

Diine ina jeya e pinal fulve vooyngal. Ina teska gila fulve ndooti donngal mum, gila weendoogo goodal, eve ngoogzinno wonde aduna o ardaani mehre, won semmbe mawzo, mo sifotaako woni caggal makko, hono GENO. Fulve ko vooyi ina miijinoo wonde aduna taga ko e waadere kosam mawnde. Donndaari ari, tagi haayre, haayre tagi njamndi, njamndi tagi jeynge, jeynge tagi ndiyam, ndiyam tagi henndu. caggal zuum Donndaari telli, xetti geze joy ze. o tagi nezzo, kono nezzo faarni. O tagi ngumndam, ngumndam fooli nezzo. Nde nguurndam wasi, Donndaari tagi zoyngol. Nde zoyngol wasti, Donndaari tagi sunaare. sunaare fooli zoyngol, nde zoyngol wasi, Donndaari tagi maayde, maayde fooli sunaare, nde maayde murti, wasi, Donndaari telli laawol tatavol, ari e mbaydi GENO, Duumiizo, geno fooli maayde.

Harameeji jeezizi (ko fivnde nde ve fivno hakkunde mavve e Geno, so ve zooftiima fivnde nde, ve majjataa, ve ndoqkataa, ve kavataa, ve ceertataa; Geno hoynataa ve aduna e laakara kono so ve ngoorii ndeen fivnde moxxataa e mavve, ve njiyrat gite mavve)

Ziin harameeji jeezizi ko nih lelorii:

1- Min penataa.    

 2- Min kulataa.    

 3- Min too–ataa.    

 4- Min ngujjataa.    

 5- Min njamfotaako.    

 6- Min ngooptaa.    

 7- Min taxataa enzam, min zawataa, kala ko da–a ko ko rennda

Eve njuulatnoo e puzal naange, so naange xellitiima e so naange fayii e mutde

Sikkoove wonde fulve ko heefereeve ngozno maa ve ngalaano pinal Diine fof yoo ndesstu, mbele nih diineeji kammuyankeeji zi wonaa e pinal diine fulve xoogi.

So en xettii diine islaam, woznoon fulve ina njoginoo pinal diine, saztiraani ve sozaade e makko. kadi wonnoon ko vuri heewde e aadaaji men ko ngarzuzi, diine islaam riiwtaano zi.

Lahe ko e kuutorze men njeya:

Javvorgal

Keddirgal

Penndirgal

Cawndorgal

Miimo

–elule ko e kuutorze men njeya:

Siiftorde

Tawlorde

Kebbitirgel

Dibaare

Galmaare

Hebbitirde

Bezi e eddaaji mumen:

Tovvaangu

Wiiw Jeeri e Wiiw Waalo

Laalaaze heende

Ba–a

Talki

Tokkara

Yahdu vuzzi

Ndazzudi dimo

Kelmeeje paytuze e ca–gol bezi:

Lamsal

Wortaade

Siirtude

Sozaade

Holsaade

Tiggere baaji

Soofnude

Ce–al

Cippal ko e aadaaji men jeya:

Barja=                     Kore 3 kosam, kore 2 gawri

Haazi haaza=          Horde 1 gawri, horde 1 kosam

Zizi=                       Kore 2 kosam, horde 1 kosam

Tati=                        Kore 3 kosam, horde 1 kosam

Cuzaari rewve fulve- kootone e jawe:

Kootone katti

Diive

Ŋe–emaaje

Lommbe

Mbuubu soraa

Korbuuje

Horbuure maa hootonnde tiinde

Jawe tunnte

Jawe koyze= kalkal

Moori rewve men:

Berti

–axi

Bafi

Muggi

Tarsi

Pirli

So en kaali ko fayti e moori rewve fulve hanki e eddaaji mum, en mbaawaa waasde haalde maa joofaade haala mawka ka moori ndoondi:

-Hanki gila e nder dammbordu maa e nder suusu, debbo ina heewnoo gacce. Debbo pullo so diftanooma maa saaynanooma, naatii e nder suudu, wazata ko vurtungal, vurtungal ko taxre bagi valeejo cerwuzo, bazeteezo e yeeso jommbaajo, tawa ka–um ina waawi yiyde yimve haa laavtindo no mbayi, ko yimve mbaawaa laavtindaade yeeso makko. Ko gacce mawze wonnoo so joom galle makko, esiiko en njiyii yeeso makko. En njiyii nih to jommbaajo wazata vurtuqal haa nde dikkii fof, kadi hay gixiraave gorko makko o yizaa njiya yeeso makko, zuum fulve nduyezve to Jaazul ina keerorinoo zum, kono ezen nganndi xoogaa ko to wozzi. Ngam waasde yizde yahde dow wuro tawa yimve ina ndaara zum, yombayve –aamatnoo ko teewu e mbiskiit, mbele eve ceeree, ve mbaasa yizde yahde dow wurohay so tawii moxxaani e cellal.

Debbo pullo heddortanooko vanndu mehru hay sinno ko ka–um e joom galle mum tan ngoni e nder suudu, ngam jotondirde, o wazat njodom, maa mbeeco, zuum ko gudel jozngel, kaazuwel e kine dote, ve pawa e maggel gali, maa kozi. Debbo pullo kadi rewataano e innde joom galle mum; ko addii ndeve da–ata vesqu, debbo pullo so ina nodda joom galle mum, wiyata zum ko Hey, maa Hee, walla noddirazum innde denzum, walla nezzo mo o vuri yawaade. So yehii haa ve nda–i venqu, debbo o so fayii  e noddude joom galle mum, maa eeraade zum, wiyata zum ko baabi mum kaari. Sukaave rewve fulve so tuppoyinooma kuli, ina kersa artude wuro mumen, jarana zumen ferde maa wartaade. So suka debbo resaama, tawaama wonaa mboomri, ko gacce mawze wonande jommbaajo o, jinnaave mum, esiraave mum e joom galle mum.

Fulve hanki, ndesnatnoo vivve mumen rewve ko gila ina pamzi, cukalel dewel so resaama ina yahra e duuvi Sappo, maa jaqqu golle galle, ngam janngo so hevii hiraande mum, ina waawi jogaade, so yontii yizde worve tawa ko e joom galle mum wondata, kadi maa his e aandude worve wozve tawa ko nobo, maa joom galle mum taw zum ko mboommbri. So o tawraama ko mbellamma joom galle makko, jannaave makko, esiraave makko, renndo fof kadi yizatmo. So debbo leeliino naatde hozande wiyeetee ko 'sooyi', ezen nganndi sooynde moxxaani.

Kono hannde en njiyii tuubakoove ina ngulla ina luuka wonde Afriknaave haa teeqti noon e fulve ina ndesna sukaave rewve law, ve mbiya zum, dewle doxze, maa dewle sukaave maa jaawze, tawa eve ndagni bebbo resndira e debbo, gorko resndira e gorko. Evena mbaawna laamuuji men, e wazdude maalde e laamiive lewzeele men, sabu zumen zaminaade balle, maa –amaale ngam wazde pirlitte e evvooji puuyzi paytuzi e dewle doxze. Fulve nokkiratnoo vivve mumen rewve dewle ko a–de gacce pergitagol kadi, zum wazi jibinde tawa wonaa e nder dewgal. Fulve ina paarnortonoroo tawreede wonandde suka debbo so resaama, Tuubakoove ina njala suka debbo jahzo haa fuzzii mawnude tawa ko mboombiri. Ezen cikki hay sinno alaa to njiyzen ina winnda walla nanzen ina haala, wonde eddaaji jubbi fulve hanki jeyaa ko e –ee–al haala tawa huutoraaki wowlaandu, sabu debbo pullo heewde gacce.

Berti: ezen cikki ummii ko e wertude, sabu ko jommbaajo moorotoo ziin jubbi, kadi wiyetee ko Berti Boommbi, ina fira wertude leeso, maa wertannde joom galle mum leeso. Berti ko jubbi paytuzi les fayde hakkillaaji.

Bafi: ezen cikki, tawde debbo wafotoo ko nde yiyi xiixam, maa nde woni veszo, konngol ngol ummiiko e wafde, woni dogde joom galle mum, maa wozzitaade zum tawde laavaani. So debbo wafiima tan ndeen yizi ko habrude joom galle mum, ko ko yiy xiixam, waawaa wondedde. So debbo vesniino kadi moorotoo ko bafi e kala yontere, haa timmina balze 40; ko noon limratnoo haa timma –alawmaaji zi foti renndude e joom galle mum leeso, maa hevondirde e joom galle mum.

–axi: Ezen cikki –axi ummii ko e –aaxde, sabu kala nde debbo pullo –axi, firti ko laavii, ina waawi jotondirde e joom galle mum.–axol ko jubbol ummingol hakkunde hoore, fayi tiinde, ina heewi sacceede, wazeede hootonnde kaqqe maa horbuure, ellee wiyoore 'Xeewam mi laavi, mi saccaniima ma'.

Zum ina hollira wonde ko adii Diine Islaam, fulve ina teddinnoo laaval, kadi ina njoginoo sariyyaaji laavzi fayde e jotondiral hakkunde debbo e joom galle mum.

Gila hanki vooyzo, so cukalel dewel jibinanooma, Gorgilaave maggel ngarat kavvana ngel tekkere, ngam wiyde njagganii ngel viy mumen kaari, so yahii haa ngel fuzziima mawnude, ve ngadda ngaaringam wona –uummordi, haavooya, wonta xamal, haa yimve fof ngannda wonde kaariyel ko kaariyel xami zum, ko yottinde xamal, ha nde o naatata suudu, diftagol maa caaynagol, o arda e Berti boommbi e vurtuqal makko, caggal nde o vuufta, tawa won heen ko e dow wowri, o lelnee e dow koyze esiraazo debbo he, e taweede jommbaajo gorko o, gawri waze e –orgo, koondi wise e mavve tawa fijirde ina feqi, yimve ina nduwoo 'Yoo Koondi male'. Dammbordu haa teeqti noon e nder fulve Rewo boosoya ko balze tati, –ande fof qaari hirse, gure saraaji nootitoo, –alawma nayavo o wona guppuli, eve njimatnoo ve mbiya, 'Dammboowel leeli yoo, dammbitii jaqqo malee, yo mi dammboy banndam gorko'. Eve mbiyatnoo kadi' Mali, mali maaama yoo soobordu, ve limta gure ve mbiya Jaazul malaama yoo soovordu, Moongel malaama yoo soovurdu, Deysarak malaama yoo soovordu ekn....Yoa da– vinngel gurel rewa heen vinngel dewel haa timma sappo e njoyo. So ve njiziino mallude dmmboowo gorko maa dammboowo debbo caggal dammbitordu ve mbiya' Hirsoore wela laval, laamu ma soli, Ruxxoore wela janal, laamu ma soli. E ner dammbordu canke ina mbaze te noo heen, kadi ko poozondiral hakkunde fedde dow e fedde les, wootuve heen fof mbiya ta ko ka–um en njey dammbordu.

So en xettii lowre laaval e nder fina tawa fulve, maa kelmanteeri paytundi e laaval hoolir en eve teeqtinnoo senaare e laaval. So en njerondirii Pulaar e zemze keewze biyeteeze vamtiize ze, maa keewze ngam waasde wiyde zemze Afrik fof, maa en taw ze qalziraani no pulaar nih ko fayti e laaval. To pulaar huutortoo gollal, helmeere wootere, ze kuutortoo ko keleeje zizi: yeru: sulmaade  ko se laver le visage.

Qalu kelmanteeri pulaar ko fayti e laaval:

Lootaade- vuuftaade- lummbaade- Sulmaade- wufxaade- hujjaade- soozaade-semmbaade-jiiwaade- sorvinaade- Taanjaade- wisaade- lavvinaade ekn....kala heen gollal ko lootde maa lawxude tergal.

Ngamri rewve:

Njaas

Aysatel mooroowel

Sooko

Ci––el

Likki Digi

Wanngo

Jubbu Leydi

Baaba Sammba

Jelooze nayi (jeyngol):

Gallaazi burgal

Takkere ginal

Uppooze

Bambareeje

Laam aliif

Sifaaji Nayi: Lare e luwe:

Wuule,

Todde:

Ndaama:

Wuunaawe:

Raneewe:

Oole:

Safaroowe:

Valeewe

Jobole:

Hibbe:

Ajje:

Mooroowe:

Tolle:

Wumale:

Jadde:

So–cunge:

Daba:

Sifaaji Beyi:

Kella

Panta

Caaja

Pura

Punndaroowo

Ciila

Caaja pura

Ndaaka

Keroowa

Oola

Ciinaawa

Mbozewa

Raneewe

Nguumeewa

Njabeewa

Muutu

Sifaaji Baali:

Billi

cayzi

Eeri

Fulɓe dey, ka–um en fof e anndude e anndireede nagge ena kawri wonde nagge ummii ko e ndiyam kono, eɓe ceerti jiyanɗe e iwdi ndii:

E nder njimri, lawɓe e wammbaaɓe ena mbiyi nagge adiinge  yaltude e ndiyam ngee wiyetee ko jellingeere. Oon sahaa ko  sukaaɓe tato  worɓe jiiduɓe yumma e baaba, nge yanondiri, nanngi nge. Hammadi oo wontoyta labbo, Sammba oo wontoyta gaynaako, Demmba ka–um   wontoyaa bammbaaɗo. Ko ɗoon ɓe mbiyata:

Labbo dikko, pullo Sammba, bammbaaɗo Demmba

Jellingeere fuɗɗi nayi, fuɗɗi ngaynaaka

Ɓirduɗe baddi, lalorɗe eeri

Mali sehi, Malaaɗo soodi

Gawri keewndi, kosam keewɗam

Arsuko e yaajeende, –iiɓal joom-galle.

MiijoAamaduHampaate Bah

Jubbannde e IwdiNagge Iwdi nagge AamaduHampaate Bah, e nder deftere mum :tinndi Fulɓe tinndinooji (Contes initiatiquesPeuls) wiyi caggal nde Geno tagi won semmbeeji  dowrowi (jeynge, henndu, ndiyam e leydi) rewni heen ko –ale ndurmbeliiwe. Ngeen –ale jibini 22 nagge, Geno resndi ɗi caamaaba. Caamaaba baa ne itti nayi ɗii fof   resndi ɗi gorko biyeteeɗo IloYeladi  JaaƴeSaadiga Saŋre Boɗewal Maakama, baaba Heeɗelde Ilo. Ko oon aynaaɓe nayi mbaɗi jeyi nayi, fuɗɗi ngaynaaka e ganndal nayi. Ko Kanko caamaaba rokki nayi, rokki mo ganndal nayi caggal nde ɓe mbaɗdi aadi tiiɗɗo hakkunde maɓɓe. Caamaaba walla caanaaba I - Sifaa Caamaaba Caamaaba walla caanaaba ko tagoore haawniinde e nder tagooje ɗe Alla tagnoo. Ko tagoore ummiinde e neɗɗo (ko neɗɗo jibinta ɗum)  kono jogii nde sifaa laadoori mbiyeteendi ngaadaata. Caamaaba ko tagoore diƴƴeyankoore. Ɗuum firti ko kala ɗo nde waawi jibineede wallamawnude, nde wattindoyta ko e ndiyam, e maayo walla e caanngol. Nde –aamataa puɗol walla ko ummii e mum, nde wuuraani teewu, ndememataa kadi liingu. Caamaaba wuuri ko kosam ɓiraɗam Caamaaba ko tagoore heewnde kaawisaaji,  heewnde ganndal e dokke. Ko ɗuum jeyi sabaabu nde yaltinaa e kuuje guurɗe gaadoraaɗe, nde yantinaa e tagooje kaawniiɗe ɗe hakkillle aadee ronkata huɓindaade  to bannge faamamuya. Won e nokkuuji bannge funnaange, caamaabaa anndiraa ko ninkinanka. E nder FuutaTooro, yimɓe ɓee ena nana caamaaba hay so e tinndi walla e daari, kono ɓe  ɓuri woowde nande walla anndude ko joom-maayo. 1-Miijo Fulɓe Fuuta-Tooro E nder Fuuta Tooro, teeŋti e hoɗɓe e daande maayo walla e caanngol, ena nganndi caamaaba hay so e tinndi walla e daari dingire. Ko ɗuumɓe mbiyata joom-maayo : Gede:       Kummbi Cehel walla KummbiSehel Barooɓe:  Dewuut Baro Mbaa–:    Taƴel Faatimata Jam Jowol :      Njaddiri Doondu:   Kummba Daññe Saadel:     Mbewndi Saadel, ekn. Daartol ngol kadi ko ngol gootol e nder Fuuta fof, woɗaaji ɗii ko gooti: koondi leeso waaleteengo Fayannde walla barme ɓanndu mehru  Caggal Ilo, kala silitigi da–ɗo ganndal jawdi, heɓi ngal ko e  kuumeen e forforoondu e cakkital Caamaaba. Ko Caamaaba wonani Geno e   dow laral leydi, tiimi kuumeen. Kuumeen woni gaynaako, halfinaa     ndeenka jawdi, ndi wuro e kulle ladde ɗee fof, kadi njannginta silitigaaɓe  jogorɓe maroyde ganndal jawdi, kulle, diwe, muumon e weeyo. No caamaaba nii, kuumeen ko tagoore haawiinde saɗne.Kuumeen, e no wiyra, ɓurataa darnde cukalel ngel duuɓi nay feewde jeeɗiɗi. Kuumeen, alaa ɗo wonataa, leɗɗe, kaaƴe, baaɗe, ndiyam… kono fee–anta tan komo Alla rokki dokke timmuɗe to bannge ganndal mbirniindi. Kuumeen nawamo e nder ladde yeewnde,  janngina mo ko fotij anngindemo, caggal ɗum o waɗtinda e juuɗe Forforoondu, joom-suudu Kuumeen, timmitina jaŋde ndee. Ɗoon hanki o wona silitigi timmuɗo, ganndo mbirniindi, cafroowo, –awndoowo.                                              Ko e ngaal jotondiral hakkunde Caamaaba ----- Kuumeen-----Pullo------Caamaaba, jibinta : Kaayagol maayo Kaatane fayannde Cukalel mo hoyre Ndaw Faddunde Ndaw Mbeɗu Burgal Moori ganni : berti, bafi, –aƴi muggi, ekn.  E nde deftere Amadu hampaate Bah, e deftere mum ''Gila Heli haa Yooyo'' maa ''Njeddo Dewal''. Ina wiyee ko Annebi Souleymaani, joom galle Belgiis, laamzo debbo Saba, biyeteezo ko goggiraazo fulve sosi leydi Heli e Yooyo to fulve nguurno e jam e kisal e weltaare duumiinde, to rafi alaa, heegee e zomka woodaani, to maayde sazi. Leydi ndi yaajeende mum sowotoo Namandiru laabi keewzi, to kosam, nebam, gawri e njuumri keewi. caggal noon nde fulve kaawti jam o e kisal ngal e yaajeende nde, ve murti ve mbazti lootoraade, wuppirde comci mavve kosam, rewve e worve mbatti yaltinde ko foti suureede e vazli mumen, caqarte keewi, Geno neli e mavve Jaayiya e mbaydi debbo, firti leydi ndi.

Arzooji rewo Boosoya:

Jah Daawuuda Demmba Astel To Moongel, Soh Abu Aamadu Bellu To Sincaano Njaakir, Soh Abu Demmba   Aamadu, Sow Bouka Demmba, Soh Bouka Hammadi   To Deychrak mbiy: Fulɓe ɓuri yiɗde halde ko ngaari ummiindi e nayi newiiɗi, cuɓaaɗi, ɗi elataa, ɗi kawataa, ɗi mbonnataa; fulɓe ɓuraani yiɗdehalde ngaari dikkuru.

Ina teska kalali ɗiɗi, ɗi yonta gooto keewaani wondude e nder nayi.

Ina moƴƴi halde ngaari ummiindi e nagge mawnge nge ngannduɗa, so a da–ii kadi tawa ko ndi lommbiindi hakkunde –albi.

Fulɓe njiɗi halde ko ngaari ndeeƴoori e nder nayi.

So ngaarii na waɗi haande haletaaka.Fulɓe njiɗaa halde ngaariummiindi e nayi ga–ooji walla ummiiɗi e ɓesŋu.

-         So ngaari kalaldi rewii nagge, ganndirta ko nge jogii nge,ko  so ngaari ndi telliima, nge yiroo haa nge huccita e ngaari he, nge wiya ɗum gite sut.

-         Ngaari kalaldi so ƴeeŋii e nagge, so tawii ko koyngal  –aamal ngal adii jippaade, ko –ale nagge nge jibinta

-         Ngaari kalaldi so ƴeeŋii e nagge, so tawii ko koyngal nanal ngal adii jippaade, ko ngaari nagge nge jibinta

-         Kala nde njiyɗa nagge ina jerminii, noppi magge ina kucciti yeeso, hay so nge wondaani e ɓiyiige, firti ko nge jibinii maa won balɗe 2 maa 3.

Holi no ye–oowe faamirtee

-         Kala nagge nge kumtata ɓiyi mum, doga, daroyoo caggalnayi, walla kadi kala nagge wammboowe laaci mum wonaa ye–oowe, heewi maayde ko e lappol.

-         So fulɓe njibiniranoo ma, goolyel ngel maayi, so njiɗii    ɓirde nagge nge, kuttat goolyel ngel, loowa e nguru he huɗo, mbaɗa e koyɗe he leɗɗe, ha ngel waawa daraade. So tawii nagge nge jibini ko –alel, ɓiroowo o wujata lamɗamko e caggal sokkinne o, so tawii ko gayel ko e toyre he, ɓiroowo wujata lamɗam.

-         So a yiyii nayi koyɗe mum en ina ɓawli ina kaayi heen   haa yotii kolcaatinel, firti ko lappol majji woɗɗoyii. So dubuuje nayi mbaɗtii yoorde tan, anndu lappol majji woɗɗitii

-         Nagge ceeɗu heyɗa, ɓuri ŋakkude ndiyam;

-         So gool yaawii daraade ko –alel, so leelii ko gayel.

-         So nagge maa woppii, maa sordinii, maa jibinii nder ladde to gaynaako tawaaka, ko nih nganndirta so tawii nge jibini ko –alel maa gayel: so tawii dow toyre ɗo ina ɓawli tan ko ngaari nge jibini, so tawii ɓawlaani ko –ale.

-         So durwalimaa gooleeje kaarii haa ngumii mbiyeteeko     Sukum-Duumeeji

-         Ngaari dikkuru ina heewi wonde nduudoori.

-         So a yiɗii anndude so tawii gool ma ina wondi e ɓesŋu, fooɗ   ɗemngal ngal maa yiy ɗaɗi les ɗii na –awi, ina mbaɗi ƴiiƴam, walla uurno ɗa hunuko ko so tawiii na luuɓi     dus tan ina wondi e ɓesŋu. So a yiɗii safrude ɓesŋu, a fesat ɗaɗi ɗi, maa Cuma ellewol daande nde; So a suuti ɗaɗol ngol, a wujat haayre lamɗam e nokku –awɗo o.

Tufle walla ndiyam ɓurɗam moƴƴude e nayi

-         So tawii ko dabbunde, nayi ɓuri yiɗde ko ndiyam ɓunndufeŋru, sabu ina heeewi wulde

-         So tawii ko ceeɗu, nayi ɓuri yiɗde ko ndiyam ɓunndu hawal, sabu ɓuri ɓuuɓde

Nagge damal suudu ɓuri waawde juutde balɗe e nayi, ina wuura haa duuɓi 25.

Nayi bonɗi eeltirtee ko Kaayagol maa Ŋeeŋol maa Dasal

Nayi ɓuri moƴƴude reweede ko e ndunngu. Nagge jibinirta ko lebbi 9 nde gool mum timma.

Nagge so jibinii na foti wutteede haa ƴiiƴam ɓesŋu mum yalta

-         Joŋe ko nagge nge hoyre nayi

-         Mbakkoor ko kalaldi njahdi haa mawni

-         Nduudoori ko kalaldi ndi rewataa e nayi

-         Rajja ko nagge solŋe

-         TegiJegel ko kosam njoornaɗam

Fulve ina teddini kosam, ko zam ndeelam cenizam wonande ve, ezen cikki ndeve mbatti vuuftaade kosam e leydi Heli e Yooyo nde, ko sabu majjam teddineede hay so ina noddunoo murteende e haawtaare barke geno rokkive o. Hay so tawii fulve ina ndufatnoo kocce caggal nde kuutoraaka, eve mbazatnoo to ve ndufi ze zo ndiyam.

Fulve ina qoondiratnoo kosam ' e barke kosam' maa barke ' gawri e kosam' maa ' ebarke nayi, faynditanoo heen ko kosam zam'.

So pullo yizi teeqtinde toragol maa –aagagol yoo nezzo waz huunde ina wiya' wazi kosam, wazi enzam'.

Fulve ina ciforoo debbo moxxo ' wela kosam' walla joom arsuko.

-         Hanki kala wuro Rewo Boosoya ngarza, a tawat zoon nayeeve, remoove liige, heewve e sukaave men ekkitii demal ko e gese liige taaniraave mumen rewve, eve moztannoo falla, ve mbazta liigo o garaaji, haa teeqti noon e gaaraaji saakuji. Taaniraave ve kadi ina njoginoo –ee–al feewnude caabune nebam, ndeen caabunde tuubaak ngaraani emen. Holi no ve peewniratno caabune nebam:

-         1- Hade mavve fayde e peewnugol caabune ze, ve duumat zuggitde simaani nimsa so tawii ina fuza e nokku mavve, ve njoorna, ve nduppa haa wonta cekkiri, won heen ina ndenndinatnoo gawce haa teeqti noon e gawxe ndiyamiri, ve nduppa ze so ze boori, ve nduppaze ve mbazta ze sikkiri. Taani am Koorka bayla ina wiyatnoo 'cekkiri jeeri vuri cafroowo bonzo' sabu ina safrortenoo paawle.

-         2- Siimtinde cekkiri ndi gila hade ma fawde barme e ndow jayngol. A wazat cekkiri ndi e yulnde, pawa yulnde nde e nokku ndiyam zam siimta e nokku he.

-         3- Ko –ande Aavnde, taaniraave ndawrata sumde caabunde, ve kornat ndiyam cekkiri zam, mbazazam e barme zam, so ndiyam zam horii wonta kaata

-         4- liyaade nebam e kaata he, huppude seeza, haa naqqondira, so naqqondiri iirta

-         5- Tellina barme o, haa vuuva, tama maa morla caabune ma.

-         Sumde caabune nebam ina yizi laaval e senaare, ko zuum tahi e ve mbiyatnoo saabunnde nebam so ronkii morlaade, tawat koko woppaa henndu. Ko zuum addi 'saabuunde riizaande'

-         Duuce ko ciggu nebam sirme

-         Zaldi ko duuce dentinaaze balze keewze

Fulve vuri waawde yarnude ko e beeli, caazli saanga

 ndunngu maa kawle, so ceezu ari ve ngasa vulli kolox maa vulli baage. Eve ndema e jeeri, bazahaaji, pooze e waalo. Eve ndematnoo ndiyamiri, –oobuk, feela jaawzo, feela leelzo, moydara, samme e sewil  ekn....

Fulve kozatnoo ko e cuuzi turi, maa cuuzi huzo maa cuuzi bulunngaaji, sabu baasgol mavve –iivde.

Ve –aantortonoo ko gude ca–aaze, maa wutteeji e caayaaji e kufunaaji e tengaaze e taggaaji. Mbazzanteeri mavve ko gayi coweeji, pucci, bamzi e geloozi, wonande fulve badtive maa vurve hozduve e safalve.

Ina daarte e nder Boosoya, kala eggudu cooyniza, aza anndi holi e cuuzi fulve ngarata; ina wiyee ko Palel peul gontuzo hannde Awoynaat, Seyyeen e Jiçnga ngadii hozde e gure men. Palel peul addii Jowol hozeede, palel hoza ko e 1905, Jowol ko 1906; Guumel, seynimaadi hannde woniino ruumaano koli tenqella. ko Jiinge wonantno seezaano makko, ina daarte koli Teqqella lelii ko Zoggel ceeli, Sileymaani Baal to Tummbere Jiinge lelii.

Wonnoon ve nguurno ko e faggudu jokkondiral maa ballondiral eve korsinnoo zeezo geze:

Banndiraave njizzen ko jubbude seeza e laabi ballondiral goodnoozi e nder Afrik hanki. Ngam haalde seeza ko fayti e ziin laabi ballondiral walla jokkere enzam, Xetten yeru e fulve aynoove

Ko goonga sabu jawdi heewnoode, fulve aynoove keewnoo ko hozde gooto fof bannge mum, kono kadi hazataa eve njoginoo gure mawze –iivze zo ve kozata, walla galle gooto vesna wonta wuro, wuro ngo inniree wuro kaari. Galle baaba heewaani woppeede, hay so tawii sagataave galle fof ndesi, ko e nder galle baaba he fof kozdata e suzdiive mumen, hay so gooto fof hevii hiraande mum, ko kamve fof –aamdatno, gila e kacitaari, bottaari e hiraande. Rewve mavve kadi –aamdatnoo. Zuum ko njuvvudi qarzundi wonno, sabu hay mo yaajaaka o maa nawore,  suuree. Fulve kadi ina ngaadorinoo wazde tummbuzi pelle, fedde fof e tummbudu mum, dawve kadi gila e aynaave haa e remoove ina mbazdatnoo –aamdigal maa tawti nodda. Fulve aynoove ina teddinatnoo kozo, kala nde kozo hozi ma hay sinno wonaa banndiraazo badtiizo a waranat zum. To kozo waawi jippaade fof kadi nelde nawete. Fulve ina njoginoo laabi ballondiral gaadanteeji, qarzuzi, potzi haa hannde wuurtineede hay sinno ko e mbaydi kesiri. Fulve ina ndiilatnoo nayi, maa beyi maa baali, zuum firti ko so tawii bannde  ko paazaazo, ndokkaa zum taxre jawdi ko wuurdi, walla ko viri, so tawii alaa leydi zo remi, ndokkaa zum lowre rema heen, wuura heen, wuurna vesqu mum heen, banndiraazo gorko kadi ina rokkatnoo banndi mum debbo lowre waalo, rema, wona xeenqal mum, ko zuum addi ko wiyetee Yumam Ndewmi e jeyi leydi waalo. So mahgol suudu fini e wuro fulve, rewve ngaddat ndiyam, ndefa, worve maha suudu ndu. So diidde tiba finii e wuro ko yimve wuro peewnata tiba o, ko ka–um en kadi towata ka, pawa ka e dow suudu he. Ina daarte e yontaaji vooyzi, ko rewve ndarnatnoo cuuzi turi maa cuuzi huzo, sabu ko rewve vurnoo wonde e dow coweeje so fulve eggi, worve ndewata ko e jawdi, ko ka–um en mbammata, so ve ndimtii dimle mavve tan, ve ngoganta ko wazde cuuzi. Ina teskaa kadi ko worve ca–atnoo kaggu. Saaqa nde demal yonti, kala galle mo alaa vivve waawve remde, zoftete, walla mbazanee ko wiyetee kaw ko, ndemanee. So co–al yontii kadi ko juuze keewze co–ata ngesa. Tiwaande, woni dottude –alawma mo yimve fof puzzotoo co–al ngam sabbaade yimve ve gese mumen venndaani ve haa venndiree. ko e ballondiral jeya. Fulve kadi ina mbazatnoo gorle, ina mbaztorat no ve ngalaa aynaave jawdi mumen. Fulve kadi ina njaltinatnoo hoyre kosam. Fulve ina njiznoo ndema ina teddinno ngaynaaka, sabu mavve hozde to wazi ndiyam, gila e maaje, haa e caazli, e beeli mawzi zi veevataa. En mbaawaa gaynidde laabi ballondiral fulve, sabu heewde zum en, en njubbu heen seeza tan.E nder renndo fulve hanki, vuri woodde ko wuro maa renndo. So cukalel jibinaama, ko nafoore wuro maa renndo fof, wonaa tan galle keeriizo. hannde en njiyii e nder leyzeele biyeteeze ko jahruze yeeso ze ko –algu hoore am hooraagu, ko waawi seqo, jiiydigal hay so anndaama, reenaaka, banndiraagal famzitii. Mbele ko zum woni xellitaare?

           Dawrugol faggudu men tuugnii ndu e ballondiral e jokkere enzam wayliima walla waylaama, wontii walla waztaama faggudu poozindiral ngalu, gooto fof ina xewa hosde ngalu gozzo o. Mbele dawugol faggudu jehre ina yahdi e pinal, aadaaji, fina tawa e ngonka Afrik? Ezen –aago mo woni kala nde miijotoo heen no feewi.  

Ciftenen tan wonde ina jeya e Tovvanze yaakaare Rewo Booosya:

a- Nehdi: Nehde sukaave men e fina tawa men, huutoraade duze gaggaaji ngam heblude gaggaaji zi e zemngal pulaar tawa huutora ko taariindi men. Zuum ina laatoroo e hirjinde e xeewde udditde Zuze Pulaar e nder gure he tawa rokkaa e majje hoyre ko gaggaaji, hade mumen da–de duuvi naatirzi duze Tolno Lesleso ze. Jogorve nehde ve e zeen duze, poti wonde ko humpitiive taariindi men, gila yooro hawaani handii, tawde en muulaani defte e ko fayti e zeen geze. Yeru bannge puzi, won to njoginoomi yimre dendi am Bah Muusa Mammadu, ndeen yimre hay so tawii addidaani puzi men, haalii heen keewzi,  nehoove ve kadi ina poti da–de heblo ko  fayti eno kuutorii Tinndi,  Cifti, daari, pulareeje ekn...haa mbaawa nehde sukaave men e fina tawa men. Ko goonga hay sinno en xeewii nehirde sukaave men e taariindi men, sabu qakkere, tovo e ilam, caabingol hokkere duumiinde, maa yooro, ko heewi e taariindi men, nattii yiyaade, maa memaade, heddotirii ko e sifaaji. Ko heewi e Puzi men, kullon ladde men, gila embarokon haa e ndiwri.  Binndanze mavve taro e kelmanteeri mavve fof foti wonde ko e taariindi men. So eve pija e nder duze he kadi, ina moxxi ve pijira pijirlooji men hanki, ve njima jime men, ve ngama ngamri men. So en njizii anndude no pine koze woniri faydaare mum mozde walla majjinde pinal men, gila e duze gaggaaji, ko nehdi mavve ve mbaanata sukaave yoo njogo, ko e zemze mavve ve nehata cukalon ko, ko e taariinde mavve, kon njimata ko jimzi mavve, ve ngamata ko gamri mavve. Hay so a xeewii  tolno lesleso o, nehdi ndi maa jaqde nde gila e hiisa e ko waawi wonde fof ko e zemqal mavve, maa zemze mavve. Zuum noon ala e sago, mbizten, mbinnden, conce men e –ee–al men e pulaar, tawa kadi ina wazi conce joopiize sukave.

Waalaare vurnde –isde e nehdi sukaave men, ko enen jinnaave poti tammbaade.

b-     Jaqde: Yiilaade moxxitinde jaqde sukaave haa teeqti noon e tolno lesleso

En mbaawataa haalde moxxitinde jaqde Tolno Lesleso, tawa en njubbaani seeza e ko woni cazeele ze, ko hazi jaqde nde rewde laawol hannde  hay sinno ko e mbaydi ndavviri.

Ko fayti e duze gaggaaji e nder leydi men, famzude faayiida jaqde gaggaaji, ina saabi zum:

- Waasde heblo moxxo wonande jannginoove duze ze

- baasgol mavve hevindaade Rogere njanngiin oon toln-- waasde ve yonde sukaave tolno o,

-waasde jogaade duze ze kavirze maa kuutorze janngirze zeen duze,

-baasgol kadi duze keblooje jannginoove gaggaaji saraade e nder leydi he, woodi tan ko duzal heblo gootal keblowal jannginoove oon tolno to Nuwaasoot

- Baasgol saraade duze gaggaaji tawa ko ze laamu sosi e nder leydi he

-belsindagol jinnaave oon tolno, haa teeqti noon e enen Rewo Boosoya,

- terze jaagorgol kalfina ngal oon tolno waasde heveede e newuya e hevindaaade gollal mumen,

-duze gaggaaji waasde zooftaade laabi e sariyaaji nehdi gagga,

- pamzugol sozde duze gaggaaji e nder tippudi jaqde leydi no haanirta nih,

-pamzugol dewindagol jaagorgal kalfina ngal oo tolno, - pamzugol dewindagol duze dowri tawa ko joozaniive laamu ndewindii ze maa jinnaave gaggaaji,

Zum ko tovve seeza e cazeele duze gaggaaji.

Tawde kadi ezen njizi moxxitinde jaqde Tolno lesleso gure men, maa addude heen ballal men, ezen poti kadi anndude cazeele ze ko ngoni:

Ko adii fof ko pamzugol faayiida jaqde e nder tippudu jaqde leydi

-Baasgol hevindaade jannginoove yonve e kuutorze jaqde,

-baasgol dewindagol galleeji maa jinnnaave,

-pamzugol jinnaave fivnde fayde e jaqde walla jebbilaare jinnaave,

-baasgol jogaade renndo peeje ngam xellitde faayiida jaqde,

-waasde jinnaave jogaade hoolaare ko fayti e janqde hannde

-baasgol jannginoove hevindaade laawol jannginirgol biyeteengol APC,

-baasgol yarlitaare wonande laamu,

-famtuze ko heblo jannginoove heszitina,

-Jannginoove waasde yizde gollal mumen,

-kumagol e binndi wonannde galleeji parwuzi, doofolli, dowri ekn...,

-Jannginoove nattude wonde ve janngoove –emtinta, njeevata, paarnorto, e rznndo hormaade zumen

-Pamzugol dewindangol laamu,

-Baasgol daraade e leydi jinnaave sukaave, Jinnaave sikkude jaqde sukaave mumen wonaa 'responsability mumen, ko responsabilité laamu.

- Jinnaave sikkudeJaqde sukaave ko laamu tan defi, Jaqde waasde yiyreede ko xellitaare renndo,

-korgol ngol moxxaani wonannde jaqqinoove, janngoove e jinnaave

- Goodgol duze ze timmaani

- Baasgol sulaave ummiive e galleeji parwuzi maa doofolli jogaade waktu sabu golle wallitde galle e nguurndam

- Jaqqinirde sukaave zemze zizi, tawa wonaa zemze mumen neeniije wonande won heen...

- Fuzzoraade zemze koze wonande sukaave tolno lesleso

- Davvizgol hitaande jaqqeteende so a ittii e hitaande he poofte e –alawmaaji juulzeele limtilimtinze ekn...

. Enen fof ezen nganndi  no   jaqde hannde borjiri. Borjere ndee noon, jinnaave, galleeji, jannginoove e tippude jaqde leydi fof ina  njogii heen feloore no njiyruzen dow nih. so en naati e ndeen lowre en njaawataa yaltude. Tovvere jaqde ko maayo mango, kadi moxxitinde zum wonaa ko weevi, kono zum fof e saztude tawde en evvii zum e payndaale men, potzen ko xeewande zum laabi. Kono so en njizi moxxitinde Jaqde sukaave Tolno Lesleso, ala e sago:

- keblen ve hade mavve arde e oon tolno e zemngal Pulaar, have mokkina e limto, hijjo e taro e kiisanze tokoose e taariinde badtiindi ve tawa ko e pulaar. Ndeen so ve naati duze Tolno lesleso ze, ko egginde ganndal ve kevi e zemngal mavve neeniwal ngal ve paytira zum e zemngal kozal maa zimmal ngal ve njanngata ngal.

- Ala e sago kadi so ve ngarti galleeji ve ndokkee waktu, ve ndewindee ha ve ndeftoo binndanze mavve, ve mbaza ekkorze mavve. So ve ngartii galleeji mavve, so eve njogii mawniraave walla koreeji vadtiizi ina mbaawi famminde ve ko ve paamaani duzal to- -Wazande ve kadi binndanze e nder hurjo mawngo, tawa hazataa ve fooftaade ko e peeje jeya.

-Ina moxxi kadi, so tawii eve njogii Telefonaaji xoxzi, bazki connection, woownude ve naatde e situuji jaqde ko nandi e www.mathfacile.fr ekn....

-Ezen poti kadi heblude fedde  jinnaaze sukaave e wuro wazqo duzal fof e darnde poti daraade, gila e binnditgol sukaave, e xeewande sukaave ve ngalaa kaayitaaji jibinande mbela ina keva, e xeewde kadi so duzal ina qakkira jaqqinoove, nde ve njokkondirta e laamu haa waawa neldude ve jaqqinoove, walla kadi so tawii jaqqinoowo wazaani gollal mum.

- Ina moxxi kadi xeewen mbele jaqqinoove jeyaave e gure men tawa ko jaqqinooe qana, jogiive heblo moxxo tawa ko heptinaave mbele ina qartiree e gure he. -Ina moxxi kadi saaqa nde duze uddi, rokkude njeenaaje, hay so tawii ko vurve arde dow e sukaave men e kagel naatde duze hakkundeeje, duze toowde ekn... walla kadi ngam hirjinde jaqde sukaave rewve dowri, rokkude vurve gollaade ve njeenaari, mvele hezdiive ve ina kiri, xeewa kadi ka–um en ne hevde zeen njeenaaje.

-Ezen mbaawi kadi rokkude seedanfaagal kevtingol darnde hay sinno ko Kaayit, wonande jannginoove vurve daraade. Walla nih kadi veen jaqqinoove vurve gollaade, wuro ina waawi noddude zum, yimve fof njetta zum.

Tade dimngal Tippude Jaqde leydi Moritani ko ko waawi, maa koko yahri bannge haa zesi memde leydi, Jinnaave sukaave, renndo ina foti siddude banngemum, laamu kadi xaa–a waalaare mum mbele donngal ngal ina arta e keeci daaba he. So jinnaave sukaavemaa renndo, Jaqqinoove maa duzal, Horoove tippudi ndi dow maa laamu, gooto fof wazii ko foti wazde tan, jaqde nde moxxitat, mbaasa gooto fof tan ina tuuma gozzo o, ko ka–um bonni jaqde sukaave, zuum moxxitinta jaqde, veydoto ko borjinde zum, sabu hooto fof waasat daraade darnde mum, wiya ko gozzo o foti daraade zoon.

En mbaawaa dokkaade yeewtere ko fayti e Jaqde noon   tawa en njettaani, en ciftoraani mawve men hanki:

So Alla rokkii le–ol fartanqqe yaltude e mum Alhajji Mahmuud Bah noon, ina foti yeetude Alla no feewi, jaara Alhajji Mamuudu Bah, bazzo sabaabu haa vivve le–ol ngol –janngi, kadi ndonu ngu o zacciri en ngu, en potaani welsindaade ngu.

Ezen ciftora zo kadi Directeeruuji makko mawzi hono Soh Umar Huseyni, Jah Abdul Mariyam, Bah Sileymaani Abdul, Bah Abuu Bakri kaaliidu e, Ekn...

En kevii kadi e Daartol nde Yero Dooro Jallo winndatnoo defte mum pulaar 'Kummba e Sammba'' Ndikkiri Joom Moolo' e Celluka Pulaar ko e veezo rewo Boosoyanaave o wonduno ko Keer, Ejipt:

1- Jah sileymaani Demmba to Barkewol boosoyaave

2- Joob Maamuudu Daali to Guumel- Seynimaadi

3- Jallo Abubakri Belal to Awoynaat

4- Jallo Haaruuna Koorka to Moongel

Veezo mawve yahnoove ngam zavvitoyde jaqde e ganndal ngam daraade e keerol kaza majjere lummdude, wuurve e mavve ina mbiya yoo duuso vooy, maayve ve, ina mbiya yoo taw Alla wazi ve ko to waznoo mawve malaave juulve.

C- Pinal:Reende fina tawa men e xellitde pinal men. Aamadu Hampaate Bah wiy, wonde 'pinzo ko baawzo wuurde ngonkaaji kesi'. Yeru: tawde faggudu men  ko ngaynaaka hono mbylirten ngaynaaka men e tuugnaade e kitaale yooro;  en ngalanaa zum jaabawol noon. Zum ina fira, aza tiiza aza reeni ko ngonzaa ko, tawa kesamhesaagu hoomtaani ma. ezen poti sezde kedamhesaagu, kuutorozen ko moxxi heen ko. Rewve men e worve men ina njoozi –arungal, ko tagi en kavvotaako e –arungal men ganni, mbaasen –emtinde ngal pine gozze maa renndooji kozi. Mbele no –arorto zen e –alzi pine ne, e kooli pulaagu maa –alawma nagge Tabital Pulaagu  nih, en mbaawa –aroraade noon –ande kala, nguren e –arungal men daa–a. Pinal xellitta zum ko ngalu, so en mbazaani pirlitte haa Pinal men waawi yaltineede e hollireede e nder aduna he fof, hay so ngal ngarzi, ngal yiyetaake, so ngal yiyaaka, ngal yeevetaake, so ngal yeevetaake, ngal yizetaake, so ngal yizaaka ngal nawetaake jehre, so ngel nawaaka jehre ngal soodetaake. Zuum waawataa laataade so wonaa ndarozen goonga e goonga njanngen zemngal men, mbizten ngal, mbinnden ngal. Winndiyankoove maa wiztiyankoove hozve walla ve ummaaki e men, mbinndataa Daartol men haa mbeltozen. Sirlu nani e zemngal, so ngal janngaaka, ngal wiztaaka sirlu o yaltataa. Artirde dingiral hanki e ayawooji, ko doole mawze, ngalu mawngu e pellital mawngal naamndi, kono so en njizii sukaave men mbaasa woppude ko men e ko mumen ko cozoo e pine gozze en mbadat feere. Mbaasen wiyde tan vesquuji ngostaama, tawa en evvaani laabi no ve kezdorii e ko ngonnozen ko.

Sammba alaa daaze maa sammba fiyaaka moggi en nde ngari e men mbiy ko en nglaa pinal, pinal jaqde, nehdi, conce e –ee–e maa pinal diine sabu ve tawraano en binndol. Ve mbiy ko en pinaano, ve ngari ko findinde en, tawa ve ngari ko soorde e men zoyngal e sarde e men pine mavve haa njizenze, mbazten soodde ze, nguuren ze, ngoppen ko njewnozen, gila e addaaji men haa e kuutorze men, haa e zemngal men ekn...So tawiino ve ngardunoo ko findinde en, maa xeewde xellitaare men, ve mballatno en haa xelliten, pinal men e rewde e njannginirde en zemze men.

So en njizii anndude, wonde hay so tawii won e lexxi Afrik jahrunoozi caggal, enen kam hozve e fuuta tooro e tuma njiymaandi mavve, ezen njoginoo hay pinal laamu. So en tuugniima e laamu almameeve, hay so ina waznoo pergitte sabu guun laamu livde laamu satigeevee newnande safalve e tuubakoove farayse naatde e geze fuutankoove haa pecci zumen, ngam huutoraade e jimde zumen, zuum wonnoo ko e waztan  teeminande  sappo e jeetaviire hedde 1776, laamu Almameeve ina yuvvunoo, kadi ko tuubakoove mbiyata 'Demookraasi' ko, mbele wonaa e maggu tiimti, maa xoogi, Laamu almameeve ina joginoo tuugnorgal e doosze laavtuze, won e majje:

1- Nezzo fina tan wonta almaami

2- Nezzo huutortaako doole ngam wonde Almaami

3- Nezzo jizzo jawdi haa seedtini, wonataa alamaami

4- Ko nezzo baawzo guraana e sariyya diine islaam ekn...wonata Almaami

Almaami ndeen tozzete, ko Jaagorze tozzotonoo ve e nder reedu fuuta, hono Boosoya, zeen jaagorze ummotoo ko e ziizo galleeje:

- Kanhanve, Daabiya odeeji e gardagol Aali Dunndu

- Liiliive, Cilo– e gardagol Aali Maamuudu

- Acacve, Rinnjaw e gardagol Elimaan Faalil Ac e wondude e Bahbaave Asnde Balla e gardagol Ndoondi Demba Nayel

Holi no mbaawirten reende fina tawa rewo boosoya e oo aduna mozmoztondiral pine, zemze e nehdi, holi no maawirzen huutoraade kesamhesaagu tawa ezen ndeeni ko vuri qarzude e fina tawa men.

- Bannge pinal Diine e Miijiyankaagal maa fittiyankaagal, mi hevindaaki kelme o e pulaar, ko Philosophie njizzen joopaade, rewi Boosoya da–iino hoodere Jahre hono Alhajji Umar Deh, ina waawi tawa won ko winnd e nguurndam makko  ganndal makko e haala makko, kono mbizo yanana ko maayo ganndal mawngo wozno sabu hezaade seeza e haalaaji makko loowaazi e Yuutuub. Hono veezo mawve ko duttorze qarzuze, ko paabi gandal, kono ko vuri heewde e ganndal mavve ve naworii nder leydi. So en xettii hay hanki zo tan, Alla rokkiino en wuurdude e Abdaraamaani Bayla maa Sammba Huray, kono ina famzi ko xettaa e mum, gila e daartol men haa e asko men.

So gooqa, en ngalanaa zeezo naamle jaabawwuuji laavtuzi, kono maa en njoofo ko cikkuzen so wazaama maa wallit e reende fina tawa men:

1- So tawii en nda–ii sosde duze gaggaaji e nder gure he, sukaave men ina nehirii e zemngl men, tawa kadi nehoove ve ina kuutoroo Cifti, Tinndi, Daari, Pulareeje ekn.., sukaave ve ina njima jimzi men, ina ngama gamri men, ina pijira pijirlooji men ganni, ko heewi e Fina Tawa men ina waawi moofteede, no mawzo gooto bammbaranke wiyi nih: So a yizi Fina Tawa ma duumoo, halfinzum cukalel.

So en xettii yeru: pijirlooji men hanki ina keewi, so sukaave men duze gaggaaji nehaama e majji, njanngii zi, ina mbaawi hay so njehii Teeru, nawora zi toon, mbazta nih fijirde zi, haa cara zi e gure teeru, ko vuri zoon nih, so sukaave Teeru ngari njillu Fuuta, so pijirlooji zi njoozii zumen tan ina mbaawi so kooti teeru mbazta fijirde zi.

Tawde kadi sukaave e nder gure men xellitaaki e Fuku Koyngel, ka–um fof e wonde fijirde aadunayankeere, so en xellitii pijirlooji men ganni, sukaave men ina mbaawi yuvvunde hakkunde gure men, poozondiral, mbazta arndirde, zuum dartoo darnde sorbooji hanki. En njiyii jooni eve mbaza turnuwaaji fuku hakkunde mavve, bonaani kono kadi so ve cozi heen pijirlooji ganni vurat ngarzude. Ina woodi pijirloji ganni noduzi lannda; ziin ina mbaawi rokkeede hoore.

2- Ko fayti e yanngeeji men, en mbiyaani yoo en nduttito haa e kavvugol tekkere, maa saaynaade, kono woni e geze ina mbaawi artireede. hannde yanngeeji sukaave men keewzi e nder Teeru, cikkataa ko yanngeeji jolfuve maa tuubakoove ve njogaaki no feewi, gila e moorol jommbaajo, haa e –arungal mum, haa e gaaci kezeteezi.

Ezen mbaawi artirde geze ganni jommbaajo gorko jogotonoo, jommbaajo debbo jogotoo, haa e moorol mum, e tippudi mum, haa e –aam gawri haa e koondi edammbordu hanki haa e canke ekn...

3- –arungal men ganni ina qarzi, kono hedditii tan ko ende njuvvin zen –alzi pine, maa Kooli pulaagu. Kala kawrunoozo e –alawma Nagge Tabital Pulaagu International Nuwaasot –ande 17- 19 Bowte 2017, tawa ko jizzo pulaagu, maa wiy haaniino ko nih fulve –arortoo –ande kala.

Banndiraaɓe am, horsinaaɓe am, ƴeewen mbele ɓesŋuuji men, ina ndona e men ko ɓuri tiiɗde ko, ŋalu ngu gasataa ngu, kaŋŋe mo firataa o, ŋari mo sooftataa o, njamdi ndi towataa ndi. Ko gooŋa ngolloɗen ngam ɗaldude ɗi ngaluuji, njaŋŋinen ɗi mbele eɗi paama ko aduna yahata, njannginen ɗi yiɗde golle, ko bonɓe pewjata, kono ndonu ɓurŋu ŋarɗude, ɓurŋu waawde duumaade ko ŋalu Ɗemŋal, Pinal e Fina- Tawa maa Tawa- tawi. Ƴeewen noon hoto ɓe laataade jaŋŋuɓe, ɓe paamaani, ɓe peɗɗitaaki. Banndiraave am yontii durnude miijooji, yontii bikkitaade e geƴƴelle luure piɓle dawrugol maa laabi diine. Yontii calo- ɗen wonde tawtooɓe, ɓe tawtetaake, ñemmbooɓe, ɓe ñemmbetaake, soodooɓe, ɓe coodetaake, jiggotooɓe, ɓe mbaasaani, toowɓe kufunaaji hoomtere, jaɓooɓe nuskugol leñol walla wuurɓe nguurndam mbuubu, yana to yiɗi maayda heen.

Mbiɗo sikki so tawii Ɗemngal men, Pinal men e Fina- Tawa men ina njokki haa jooni no pergitte, Kiiɓe e geƴƴelle Daartol winndere birtiiɗe en, maa ɗe mbirti ɗen, pawaaɗee men e ɗe njaɓan ɗen koye men mbayi heewde nih, wonaa semmbe darnde men tan, kono ko Ɗemngal ngal, Pinal ngal e Fina- Tawa maa Tawa- Tawi o, ƴoogeede e nehaande ɓurnde luggiɗde e yontaaji Taariikh gila e weedndoogo Goodal. Ɗemngal men, Pinal men e Fina- Tawa men ko ŋalu ngu Geno suɓii, rokki en.

Jamal Umar Huseyni wiy e winndannde ‘Zemngal, Jaqde e Pinal e nder Fina tawa fulve’ mum mum Ƴeewen hoto en ndontindi ɓesŋuuji men gacce ɓolaare ko ɓuri ŋarɗude e men, hono ɓolaare neɗɗankaagal men, ɓesŋuugi men ŋona tumarankooji e oo aduna ndoolam ndoolaagu’ mi veyda heen ndoolam hakkilantaagal, e oo aduna bayɗo no kullon nder maayo, ɓurŋel fof toɗɗoo ɓuraŋel ngel, tozzo ngel, firti ko moza zemngal ngal, pinal ngal e fina tawa o.

- Yeewtere men naywii, en njettii enzam zam kala to waawi wonde, so en njizii wasiyaade koye men e sosde fedde waawnde tammbaade xellitaare diiwaan men, ala e sago njanngen e mawve hanki gozzuzo e hakkundeejo. Hay so en kevindaaki, ko heewi e men nanii Boo– maa Kees Mawve Rewo Boosoya mbaznoo, haa heewi doole, haa laamu faayi bonni BOO– o e kuutoragol SAASI joozaninoozo laamu toon. So en njizii anndude kadi ko Dental woni doole, hay so en kevindaaki no feewi, nde Rewo boosoya waawnanoo yo ngaddu Nayi vireteezi e Gayi Firigo tawa ko e dow waawneren nde ve ndendi , ve pewji ittude ngeen too–ange, ko e subaka gooto ve itti zum, ina wiyee ko veezo mawve nelano to laamu:

Maambaye Bah

Sooyoo Bah e

 e Mudeyya Jallo