Leƴƴannde e Hanki mo en tawaaka

Banndi am mbele aɗa anndi hanki men Goɗɗuɗo, Pooɗtiiɗo e Ɓadtiiɗo
Nganndinen ɓe nganndaa, ciftinen annduɓe, kirjinen yiɗɓe wiɗtude

So en mbiɗtaani hanki men, mbinnduɗen ɗum ko woɗɓe mbaɗata ɗeen golle

So en mbindaani daartol men, woɗɓe ina mbaawi bonnitde e majjinde hanki men

Maa miijo Fulɓe ina ndaɗotonoo Beeli e Maaje mawɗe ngam Ngaynaaka e Ndema

Maa haawe so wiyaama Fulɓe ummii ko e Goluwa en, leƴƴi tuubakooɓe

Maa haawe so wiyaama  Fulɓe ummii ko e Aarabeeɓe maa Yahuuda en

Maa anndu ko Goonga Fulɓe koɗdii e Aarabeeɓe e Yaahuuda en

Maa anndu kadi ɓe ndaɗinooma Beeli Dari to leydi Inndo hannde

So en ƴeewii e jimɗi hanki haa teeŋti noon e jimɗi lawɓe ‘Beeli Yammano’

Maa anndu Beeli Yammano ko to leydi Yaman hannde

So a anndii aduna haa gasa yimɓe ko ferooɓe hay so fergooji hanki ɓurii heewde

Maa miijo Fulɓe ummorii ko fuɗnaange haa naati Afrik

Maa anndu ɓe ndaɗiima mayo niil ngam ndiyam e durngol

Maa anndu ɓe ndaɗiima caaɗli Uganda e Suudaan

Maa anndu ɓe ndaɗinooma mayo Senegaal Rewo tawo hade Worgo

Maa anndu Fulɓe ngam ngaynaaka e margol jawdi ngadinooma e rewo Moritani

Ma anndu ɓe koɗiino e Insiiri, Adraar, Tagaanit e Brakna haa Gorgol e Trarsa

Maa anndu ɓe ngoniino e beeli Eeleega e Rkiis, ɓe koɗii Meel e Melga

Maa anndu konngol ‘rewo ronka nde worgo hoɗa’ ko addi ɗum

Maa anndu ko ɓuri heewde e fulɓe taccitii maayo Senegaal fayde worgo

Maa anndu kadi wonaa tan kulol taccini ɓe kono ko jawdi ndih ɓurtude rewo

Maa anndu koɗdigal hakkunde fulɓe e safalɓe gila hanki feewaano

Maa anndu Palel, Seyyeen e Jiinga ngadii sinceede e yoga e gure fulɓe gorgol

So mi miijiima inde Boosoya ummiinde e Boose gooto e rewɓe Koli Tenngella

So mi miijiima ko Boose dañi Muusa Boose to innde Boosoyaaɓe njalti

Mi annda Muusa Boose laamiima falnde nde, hoɗɓe heen nginnira Boosoyaaɓe

Mi annda Boosoya woni falnde reedu fuuta tufnde nde woni Cilon-Kayhayɗi

So mi miijiima Boosoya hanki mo ndaartanaami, mo njiɗ-mi wiɗtude

So mi miijiima Fuuta hanki, nokku Ndoondi Sammba Demmba Nayel Bah

So mi miijiima Fuuta hanki, nokku Elimaan Rinnjaw

So mi miijiima Galo Lummbal Hammadi Yetti Galo Jam Belal Paate Saye Joomen Drame Jaaƴe

So mi miijiima hanki nde Fuuta wiyetee Namandiru sabu yaajeende

So mi miijiima Fuuta hanki nde Guumel, Ngappugu e Jiinga ngoni laamorɗe Satigi

So mi miijiima Asnde Balla, Njaakir, Hooƴo e gudduɗe hanki

So mi miijiima Asnde Balla hannde o jibini Palel gontuɗo Awoynaat hannde

So mi miijiima Njaakir hannde o jibini sincaano Njaakir e Deysarak hannde

So mi miijiima Hooƴo hannde o mo doole mum ngonti Jiinga Hannde

So mi miijiima Sammba Jibi Hamadi Ceenel Sammba Hoggo jibinaaɗo Asnde Balla

So mi miijiima ko sankaare baaba makko nawti mo koreeji yumma makko to Nduyeeji

So mi miijiima Gudduɗe hannde o jibinɗo Moongel, Jaaɗul e Guumel hannde

So mi miijiima Guddi boyŋal jeeri, saɗa ndiyam, weeɓa yarnu am e loonde

So mi miijiima Guddi, saɗa ndiyam, weeɓa yarnu am e loonde, moƴƴa ŋari ƴoogooɓe

So mi miijiima Kaaƴe pawe hannde o ko dule Fulɓe Nduyeɗɓe

So mi miijiima wuro moolo hanki e falnde Aañam, ɗo wuro moolonaaɓe ummi

So mi miijiima Lummbal Sammba Abdul ko dule Yeroyaaɓe e añamaaɓe

Mi faama JALLUƁE ummii ko Kañaaga, payi Neema hade ɗum en arde e Maasina

Mi faama kadi ndeen ko Arɗo Makam Paateeri Jaaliga Jallo ardinooɓe

So mi miijiima Fuuta hanki goɗɗuɗo e daartol

Mi siftora Saye – Paate mo Belal e Yero Njalti e mum

Mi annda Belal woni laamɗo Bunngu, Yero woni laamɗo Hooƴo

Mi siftora Arɗo Njaakir wonaano tan laamɗo Njaakir

Mi annda o halfinanooma cuuɗi fulɓe e Falnde Hoyre Foonde

Mi siftora Arɗo Cammbulel- Yugu- Jaaɗul- Aljumaane

Mi annda ko ɗoon Uururɓe Ngasama e Uururɓe Mbaytoor njalti

Mi sikka ko ndeen Uururɓe Mbaytoor ngonti Nduyeeɗɓe

Mi annda Yaladi- Ilo yalti e mum ko Demmbakka Jah e Buubu Jah

Mi annda Jaawɓe waalo njalti ko e Demmbakka Jah

Mi annda Jaawɓe Jeeri njalti ko e Buubu Jah

Mi faama kadi Ko Makam woni laamɗo gadano Laamu Termes

Mi annda kadi ko Makam woni Arɗo Jaawɓe o jooɗinooma Bakhunu

Mi sikka kadi Arɗo Edi ko e mum Edinaaɓe fof njalti

Mi annda yero Diide woniino Arɗo Gerlel

Mi annda Demmbakka Kah dañi Sammba e Bunama

Mi yananee ko e Sammba Yirlaaɓe Kaaso njalti

Mi laaɓee ko e Bunama Arɗo Jalluɓe Yirlaaɓe ɗulaa njalti

Mi yananee kadi Ko e Sawadi Kah Satigi Jalluɓe Bokke iwi

Mi janngii e deftere Sire Abbaas Soh e nder Asko Fuuta

Mi faami e mayre ko Jaawɓe ɓuri saraade e Fuuta

Mi faami Jaawɓe ko suudu ɓooyndu gila e laamu Tekruur

Mi faamii ko e Jaawɓe Jaawanɓe e kinɗe goɗɗe njalti

Mi faamii Nduyeɗɓe e Joobɓe koɗdunoo nokku gooto

Mi yananaama Bunngunaaɓe, Njaakirnaaɓe, hooƴonaaɓe ngoniino diisneteeɓe

Mi yananaama ɓe taarinooma Aañam, Hoyre Foonde e nder Boosoya

Mi faama Jowgelnaaɓe ɓurnoo jooɗaade ko Caski hay so jowgel hannde woodi

Mi faama Baalaynaaɓe, Jalluɓe e Hommboonaaɓe keewiino e Koɓɓillo

Mi annda Kaawelnaaɓe, Yaalalɓe, Mbaalmbaalɓe, Sannaraaɓe, Haaɓooɓe,

Faafaaɓe e Deeniyankooɓe koli Tenŋella kañum en cakkitii arde e Boosoya

Mi faama kadi Saybooɓe ngonaa sara e nder Boosoya

Mi ƴoogii e baaba Demmuuya to Jaaɗul nduyeɗɓe toowngo heewa nayi

Mi faami Nduyeɗɓe e Yaalalɓe ɓooyii hoɗdude hay so anndaaka to mi ummodi

Mi faamii sakañ Sammba Jam Cindi, ɗo Hammadi e Sammba njuwndirno

Mi faama ɓe njuwndiraano laɓɓe, kono ko kolaaɗe maɓɓe njuwndirno

Mi faama kadi luggel paaɓi ko duɗal almuɓɓe wonnoo

Mi faama kadi wonaa paaɓi ŋookata, ko daaɗe almuɗɓe

Mi yananee ɗum ko ngalu potɗo wiɗteede, winndeede, daartanee arooɓe

Mi yananee ko jangde, wiɗto e binndol njiytata hanki

Mi laaɓee ko jangde, wiɗto e binndol, mooftata hannde

Mi waasa feccude sikke ko jangde, wiɗto e binndol, kuutortee janngo.

Mi rowira yaafuya so ina waɗi pergitte sabu wiɗto weeɓaani

Mi rowira gonɗi ɓernde sabu oo hanki ŋarɗuɗo, hanki belsindaaɗo

Mi rowira gonɗi ɓernde sabu oo hanki daarteteeɗo, hanki jalkitaaɗo

Mi rowira gonɗi ɓernde sabu oo hanki jiileteeɗo, hanki majjinaaɗo

Mi rowira gonɗi ɓernde sabu oo hanki keelnunooɗo, hanki nuskinaaɗo

Kono ɓernde ɓulna miijo yaakaare e ɗamaawu oo hanki gartiroyteeɗo

Kono ɓernde ɓulna miijo weltaare e softeende oo hanki biɗtoyteeɗo

Alhajji Maamuudu Bah e Cosgol duɗe Alfalah e nder Gure Fuuta

Won binndanɗe keewɗe mbinnda e nguurndam Alhajji Maamuudu Bah, e golle makko e darnde makko e findinde yoga e leyɗeele Afrik haa teeŋti noon e fulɓe aynooɓe yo njaŋŋu, sarde ɗemngal Arab e diine Islaam e sunna nelaaɗo e nder diiwanuuji men fuuta, gila e Moritani, haa e Senegaal haa fayde Mali.

E nder Gorgol caggal nde Alhajji Maamuudu Bah ummii Kaay e wondude e Almuɗɓe mum, seernaaɓe men njaɓɓaaki miijo makko ngo hono daraade ngam ƴellitde jaŋde Arab, ngam jogaade jannguɓe Arab caggal nde Moritani heɓi hoyre mum. E nder Deftere Umar kan: Keelnugol gadanol fulɓe ummaade e Koli Teŋŋella haa yetti Abdul Bookar Kan, wiyaama wonde ceerno Aamadu Bookar Bah to kayhayɗi luundinooma miijo makko, jalkitii ngo sabu wonaa no o yiiri nih, yiiri jaŋde ‘Kuraana’. Fayndaare Alhajji Mahmuud Bah e jannginde ɓesŋuuji ɓiɓɓe fulɓe e ɗemngal Arab, ko so tuubaakooɓe farayse njehi, ɗemngal Arab waɗtat njanngeede, so ɓiɓɓe fulɓe njanngaani ngal njogotaako ‘yimɓe dowroɓe’. Ceerno Aamadu Bookar Bah yiynoo ko tuubakooɓe Farayse ittata ɗum en e Moritani tan ko gargol Maadiyyu. Ko gooŋa haa hannde Tuubakooɓe Farayse njahaani ko ko mogginii tan. Alhajji Mahmuud Bah ne yiyannde mumnde ko woɗɗunoonde, dawrugol jaŋde Moritani hannde rokkiimo gooŋa, kono tan eɗen cikki ko safalɓe cafi miijo ngo, kuutorii ngo.

Jooni njiɗ ɗen ko jubbude seeɗa e sosgol duɗal makko Moongel, Kayhayɗi, Moritani. Ndeen hoɗnoo ɗoon ko fulɓe Boosoyaaɓe, Yaalalɓe e Jaawɓe. Nde o yamiri yoo almuɓɓe makko mawɓe ɓe hono JAH ABDUL MAYRAM e SOH UMAR HUSEYNI ekn…yoo pay Moongel, oon sahaa hawri ko e Moongelnaaɓe ina njoloynoo waalo. Ɓe kawri so ɓe ngarii wuro Moongel ɗo yoo duɗal ngal waɗe, almuɓɓe ɓe yoo njippo galle JULLUƁE, to JALLO KOORKA BAYLA e BAH NAYEL BOOLO, ndeen taw SAMMBA SAYDU HABASATA hootii e joom mum to yahnoo haaju. Ndeen galle JALLUƁE o ina tacciti, caggal jolal waalo, ina woni pimpaƴel. Ɓe neli JALLO HAARUUNA KOORKA yo yah Pimpaƴel haalana ɓe kabaaru o. Coweeji ngadda, galle o fayti Moongel.

Ndeɓe njottii Moongel, njuɓɓudi waɗa. Jeeyngal mawngal waɗa e nder gure he fof. Kala gaɗdduɗo biyi mum addora heen nagge ɓireteenge, ɓe ngalaa sukaaɓe fotɓe janngude ɓe ngadda gayi. Gaynaako joɓeteeɗo jagga. Nayi ɓesɗi 30 ngari ko ɓireteeɗi, gayi tolno 30 ngadda, ko jeeyeteeɗi, ngam soodde nguura almuɓɓe ɓe.

Cuuɗi huɗo mbaɗa, caaleeje compaa, sukaaɓe cuuɗi fulɓe ceertuɗi ina ngondunoo e sukaaɓe fulɓe boosoyaaɓe ɓe.

En keɓindaaki hitaande nde, kono nde ALHAJJI MAAMUUDU BAH ummii GUUMEL hono SEYNIMAADI hannde ina fayi Moongel ngam ƴeewtoyaade almuɓɓe mum e duɗal ngal, ndeen ko wuro paɗtuɗe hoɗa, caggal nde wuro jeeri wiinni hay so artoyaama caggal ɗuum, o juuli takkosaan ko les ciluki maamanaawi ina wonnoo to Gendarmerie Moongel woni hannde ɗo. Ndeɓe njuuli ha ɓe cilmini, o wiyi ɓe o wondunoo ɓe ‘’ so Allahu jaɓii, laamu mawngu ina jogori wonde ɗo’.

Nde o ari Moongel wuro pattuɗe o jippii ko Ceerno BAH YERO DEMMBA YEEWTI, ɓurɗo anndireede YERO BELLEL. Caggal nde o juuli geeƴe o yahi salminoyde GALLE JALLUƁE. O hettani mawɓe galle ɓe gude toofuuji, o yetti ɓe e tiiɗnaare maɓɓe e fayde e almuɓɓe ɓe, o duwanii galle o haa o tammpi o fayti galle njaatige makko.

Alhajji Mahmmud Bah waɗi yimɓe wuro ɓe batu, waajii ɗumen no feewi, o wiyi ɓe yo ɓe ngar ɓe njaggoya galleeji to Posto o woni ɗo hono wuro FALAH, haa jooni fulɓe ɓe ngoppaani innde FALAH nde. Ndeen ko BAH DEMMBA CARNGAL en ngoni ɗoon mawɓe, ɓi cali sabu pulaagu, ɓe mbiy ko toon jawdi maɓɓe oordata, so waɗtaama wuro, jawdi maɓɓe alaa to oori. Kono o wiyi ɓe ‘ so on njaggii ɗoon ko ko hoɗetee, so on njaggaani ɗoon ko ko hoɗetee’.

Alhajji Mahmuudu Bah waɗi cuuɗi ɗum huɗo, to galle Prefet woni hannde ɗo. Kadi yimɓe teelɓe gila e Boosoyaaɓe haa e Yaalaɓe e Jaawɓe e Siranaaɓe njaggi ɗoon galleeji. Seɓɓe ɓe kadi hono MUUSA BEES en ngari njaggi ɗoon galleeji. Duɗal ngal fusi wuro Pattuɗe fayti wuro jeeri, caggal ɗuum ngal fayti FALA to Alhajji Mahmmudu Bah waɗnoo cuuɗi mum ɗo.

Hade Alhajji Maamudu Bah arde, ko seerenɓe ummotonoo gila Ligisayba haa Kayhayɗi, ina ngaskana fulɓe ɓe ina nawa jawdi ndi, caggal ɗuum asakal ngal waɗti faytireede e duɗe he. Ɗuum ina saabii ronkondirde mo e seernaaɓe ɓe. Yanti heen kadi e oon saha taw Ceerno MAMMADU SAYDU mo MADIINA ina aratnoo njillu haa Moongel. O jagginiino heewɓe wirdu Tijjaani. Ɗuum addiino peccoor mawɗo e nder fulɓe ɓe haa teeŋti noon e suudu Nduyeɗɓe: ɓe ko wirdooɓe, ɓeya mbirdataa. Ndeen nganndal saraaki, hay hannde nde nganndal sari, eɗen njiya luure mawɗe haa teeŋti noon e nder fuuta hakkunde wirdooɓe e ɓe mbirdataa. Caggal haalaaji keewɗi e hareeji maa njennoor mawɗo hakkunde wirdooɓe ɓe e ɓe mbirdataa ɓe haa teeŋti noon so ɓe njahii Jama juuloyde, wirdooɓe ɓe payti wuro Marsa.

Eɗen ciftina tan wonde ko duɗe FALAH ngonti duɗe laamu gonɗe JAAƊUL e SEYNIMAADI hande ɗe. Duɗal Jaaɗul ngal ko JAH ABDUL MAYRAM ardinoo ɗum, Ko JAH ABU MAAMUUDU HAMME jannginatnoo ngal. Duɗal Seynimaadi ngal ko DEMMBA DAALI ardinoo ɗum.

O kalmisa, o noddaa Kayhayɗi, nde ñaawooɓe naamndiimo ko o woni e dow mum ko o wiyi ɓe ‘Miin dey noddat-mi tan ko yoo juulɓe ndew ko woni e deftere Allan nde e sunna nelaaɗo mum o. So tawii ɗuum ko tooñannge mi tooñii’. O woppa e yahde e haajuuji makko.

Abdaraamaani Bayla Jallo walla Sammba Huray Jallo

Taani men Abdaraamaani Bayla Jallo to baŋŋe Baaba mum, mo Sammba Huray Jallo to yumma mum to Jaaɗul, Moritani wiyno e nguurndam mum:

1)    Neɗɗo ko banndi mum. O wiyi, yoo bannde ɓurane neɗɗo fof, huunde fof. O wiyi ‘’ So bannde warii rimare, ɗawiima, so o finirii eggude, wertu gaccuŋol ma, tira kaake ma ndewa e makko’’.

2)    O wiyi kadi ‘Gondigal reenata ɗum ko geɗe tati garooje ɗe’:

a-    Tintingol: so huunde joli, o tinaani, tintinaamo

b-    Ciftingol: so o yejjitii, ciftinaamo

c-     Coftingol: so o aami ñiklaamo, ha o softa

3)    O wiyi kadi, o yiɗi yahdude e sehil makko, maa giɗo makko ko e gure garooji les ɗi:

a)    Dimmbee Jooro, Sammee Naayoo: eɓe ndimmbi tan, ina jooro, e ɓe kocca

b)    Waasetaake: Ɓe njaha toon, ɓe ngontaa waas

c)     Sori Male: Ɓe cora, ɓe malee

d)    Ari haara: Ɓe ŋara, ɓe kaara

e)    Ɓoggee: Ɓe ŋara ɓe ɓogga, ha ɓe kebbina

f)      Waasaa Kodde: Ɓe ŋara, ɓe ŋawla kodde, ɓe ŋontaa waasde;

Nehdi walla Jaŋde hanki

Banndiraaɓe ƴeewen mɓele ɓesŋuuji men, ina ndona e men ko ɓuri tiiɗde ko. Ko gooŋa ngollo ɗen ngam ɗaldude ɓe ngaluuji, kono ndonu ɓurŋu ŋarɗude, ɓurŋu waawde duumaade ko ŋalu Ɗemŋal, Pinal e Fina- Tawa maa Tawa- tawi. Wiyooɓe mbiy- mi yontii durnude miijooji, yontii bikkitaade e geƴƴelle luure piɓle dawrugol maa diine. Yontii calo- ɗen wonde tawtooɓe, ɓe tawtetaake, toowɓe kufunaaji hoomtere jaɓooɓe nuskugol leñol walla wuurɓe nguurndam mbuubu, yana to yiɗi maayda heen.

So en ƴeewii no feewi hay so tawii nehdi hanki walla Jaŋde hanki ko hunuko e nofru huutora ngam rontinde ummaade e yonta fayde e yonta ko nanndi e  ɗemngal, ganndal, pinal, jikkuuji, neɗɗankaagal ekn….laabi maa peeje kuutorteeɗe hannde ɗe ina ngoodnoo gila hanki tawa hannde araani. Ko goonga hannde binndol naati, geɗe limtaaɗe dow ɗe ina mooftiree binndol.

Hannde njiɗ ɗen ko hollirde laabi Nehdi Ŋaadanteeri e nder Afrik haa teeŋti noon e nder fina tawa Fulɓe. Fulɓe ina kuutortonoo laabi ceertuɗi ngam nehde cukalel. Nehdi fulɓe hanki faynditaaki tan rokkude cukalel ngel ganndal nafowal ngel so ngel mawni, kono e ndi wallita ngel mahde neɗɗankaagal maggel. Hanki ngam nehde cukalel, fulɓe ina kuutortono Tinndi, Cifti, Daari, Pulareeje, Pijirlooji, Kulɓingol, Duhagol maa Ɓoornugol ekn….

1.   Tinndi: keewno tinndeede ko jamma, ko taaniraaɓe rewɓe keewnoo tinndande cukalon, sabu taaniraaɓe waasde heewde golle e wuurde duuɓi keewɗi. Taaniraaɓe golle mumen ngonnoo ko reende cukalon, ñamminde ɗumen, jaŋinde ɗumen. Taaniraaɓe ko deftordu ngonnoo. Hay so tawii sukaaɓe ina tinndatnoo hakkunde mumen, ko e taaniraaɓe tindi ɗi ƴooga. Loowdi tinndi ina yaaji, ina sari, kadi ina mema dame keewɗe: haala, njimri, ganndal jawdi, ndema, sato, neɗɗankaagal ekn…Tinndol ina jogoo payndaale keewɗe: Janŋinde, reentinde, semmbinde, hajaade, hulɓinde, suusnude ekn… Tindol heblat cukalel haa waawa anndude taariindi mum e renndo mum. Tinndol ina joofanoo cukalel holi no moƴƴere yoɓirte walla holi no bonannde ñaawirte. Ko ɓuri heewde, ko e kullon mooltetee ngam tinndinde ngonka neɗɗo, kadi ina anndina cukalel kadi gila e fuɗɗoode ko tinndol, ina waawi wonde, ina waawi waasde wonde, ko ɗuum tagi tinndol fuɗɗoreede’Wooɗnoo ɗo, wooɗnoo ɗo, ina wona, wonataa ko tinndol’.

2.   Daari: Daarol ina alɗi, ina yaaji. Ina jaŋŋina cukalel daartol galle mumen, suudi mumen, leñol mumen, koɗki mumen, laabi dewaaɗi e fergooji, hareeji mawɗi, jaammbareeɓe mawɓe, annduɓe mawɓe, jaargaaji mawɗi, goodal aduna, cehilaagal, janfa, nuunɗal ekn… daarol ina anndina cukalel asko mumen, daartol mum e iwdi mum.

3.   Cifti: Ciftol ko fijirde walla ekkorde hakkille. Cifti ina naamndii ganndal luggal e pinal jaajŋal wonande nokku, taariindi, jawdi, kullon, hiisa ekn…Cifti ina njaŋŋina gollinde hakkille mum, durnude miijo mum, ndaarɗe mum e nanɗe mum.

4.   Pulareeje: Pulareeje njoofoto walla ndoondi ko jikkuuji, aadaaji e ngonkaaji ngel cukalel foti rontineede. Pulareje ɓuri waawde huutoreede ko ngam waajaade cukalel. Loowdi pulareeje ina alɗi, ina mema dame ceertuɗe e nguurndam renndo: cehilaagal, nuunɗal, nehtaare, ballondiral, dewgal, golle ekn…Pulareeje ina jaŋŋina ñeeñal haala, pulareewal gootal ina waawi daraade darnde yottinde miijo haala ñalawma no wooruno, ina waawi kadi jaabtaade rogere haala yaajnde. Pulareeje ina ɓoorni mbaydi anndinde tawa huutoraaki rogere haala juutnde, kadi eɗe njogii mbaydi ñaawde tawa a wiyaani ko oo woni e gooŋa, ko oya woni e fenaande.

5.   Pijirlooji: ko laabi ngam softinde banndu, ɓetondirde semmbe maa baawal doole tawa huutoraaki hare; ko laabi ngam huutoraade hakkille ngam daɗndude hoyre mum walla wondiiɓe mum; ko laabi ngam jaŋŋinde nafoore hakkille landa, goomu, fedde ekn…

6.   Kulɓingol: kulɓingol jaŋŋinta cukalel ko laabi renndo, keeri mum, kaɗaaɗi mum, ɗi njiɗaaka mum. Ɗuum firti ko anndinde cukalel, neɗɗo wuuri ko e renndo, renndo ngo ina jogii ko jaɓata, ina jogii ko saloto, ina diidi keeri ɗi potaani yawteede. E nder renndooji Afrik, haa teeŋti noon e renndo fulɓe hay so tawiino neɗɗo ina joginoo ndimaagu wellitaare e jeytaare hakkille waɗde ko yiɗi waɗde, e ooɗo yonta, neɗɗo alaa jeytaare walla wellitaare hakkille waɗde ko yiɗi, ko weli ɗum. Ko renndo laamii neɗɗo. Eɗen cikki ko ɗuum addanta renndooji diƴde e diiñaade to gootel, kuma yimɓe e keeri mum hay so keeri fenaande.

7.   Payka: ɓuri waawde huutoreede ko hakkunde sagataaɓe e boombi jontuɗi, payka ina yiɗa hollirde faaro mawnhgol hakkille suka gorko maa debbo. E nder renndo fulɓe, payka ina huutoree ngam hollirde jaammbaraagal, njooɗndam, kaaraysiraagal ekn….

8.   Duunungal: Soɓɓundu wonaa soɓe, so Geno yiɗaano gorko waɗa soɓɓundu, o tagataano ɗum, o addatnoo neɗɗo e nder aduna ko ina ɓoorni, ina duhi walla ina haddi. Neɗɗo e nder katantaagal mum addii kaddingol maa duunuŋal. Ina daarte e nder ‘Aadi Kiiɗɗo’ deftere seniinde Iisayankooɓe, maa yahuuda en, ko e yonta annebi Ibraahiima duunuŋal fuɗɗii, fayndaare maggal ko ngam jaɓeede to Yahwe, Geno maɓɓe, kadi ɗuum kewnoo ko e nder Ejipt e nder Afrik. En calaaki ɗuum, kono so en ƴeewi e nder daartol, ɓaleeɓe, maa fulɓe ina ngoodnoo ko adii oon yonta. Ɓoorngal walla waɗde tuba firti ko suka o hankadi naatii e daawal goɗngal, ina waawi tawa ko adii ɗuum suka hettantaake tuba, sabu ko solima tawo. Duunuŋal e nder renndooji men, haa teeŋti noon e renndo fulɓe, ko jaŋŋinde walla anndinde suka o, ummiima e dingiral cukaaku, naati e caali mawngu. Duunuŋal ina jaŋŋina suka muñde muuseeki caɗtuki e waasde huutoraade muuseeki ngam leptude hono mum. Ko addii nde suka duhotoo o heewaani jogaade laɓi, kono en njiyi njulliiɓe ina njogoo laɓɓe, ngam riiwtude ruuhuuji bonɗi, ina njogitoo cabbi ngam haɓtaade bonɓe. E jaŋŋingol suka naatii dingiral mawɓe, wonii hankadi gorko baawɗo noɓde debbo, sukaaɓe rewɓe ina ndakkanatno njulliiɓe kodde, kala suka debbo tolno maɓɓe so dakkanaani ɓe kodde, eɓe njogii hakke fiyde ɗum. E jaŋŋingol suka o naatii dingiral mawɓe, duunungal ina janngina suka o ɗooftaade ɓurɓe ɗum duuɓi, ko ɗuum tagno ko fedde dow, walla mawniraaɓe njahdatnoo e miñiraaɓe mumen njulliiɓe, kadi kala ko mawniraaɓe ɓe njamiri ɓe eɓe poti ɗooftaade. Duunungal ina jaŋŋina njulli suurde Terɗe mum, haa kisa e yiytere, ko ɗuum waɗi njulli ina wiyee so yiyanaama haa teeŋti noon so tawii ko debbo yiyani ɗum ñawrete. Duunuŋal ina jaŋŋina suka jogaade hakkille lannda, goomu maa fedde. Sorbo: Sorbo, ko sukaaɓe worɓe ummaade e wuro, njaha to giyiraaɓe mum en wuro woɗngo. So ɓe njettiima wuro ngo, ɓe njippoo gooto e giyiraaɓe maɓɓe ɓe, wonɓe e wuro ɓe ngara tawta ɓe. Ɓe mbaranee, sukaaɓe rewɓe, maa fedde maɓɓe rewre ngara ndefa, ngaddora puukri, hoɗɓe ɓe ñaama hade hiraande yontude. Kamɓe sukaaɓe rewɓe ɓe ɓe ngona ɗoon eɓe njeewtida e hoɓɓe ɓe, haa kiraaɗe. Kiraaɗe fulɓe noon ina njeŋŋa, saɓu ɓiram nayi, daaƴgol gooleeje. Sukaaɓe worɓe ɓe nganndotira e sukaaɓe worɓe ɓe, ɓe coora cehilaagal e gilli. So ɓe ngarii e waynondirde suka gorka itta jawo walla feggere rokka suka debbo o yoo yiyru ɗum, suka debbo o ne seeka e misoor mum, rokka suka gorko o yoo momtir warñeende, maa yoo momtir lone mum so tunwi. Suka gorko o waɗa e taƴre misoor nde lati, haa uura, waɗa e nder poos, so yahi ina yiyra ɗum suka debbo o. Won heen kadi to sukaaɓe rewɓe puuɗata sukaaɓe worɓe.

9.   Naatgol hoɗannde: E nder renndo fulɓe, jawdi ndariindi ko joowre wonnoo, waynoo kono leydi waalo nih. Ko ɓuri heewde e yontaaji ɓennuɗi, ko baabiraaɗo waɗata pirlitte ko fayti e dewgal ɓiɗɗo. Eɗen njaakori ɗeen pirlitte keewaano no feewi, sabu ko teewu, gawri e kosam tan huutortenoo, kadi ɗuum ina wooda. Ko ɓuri heewde kadi ndeen ko yumma mum walla baaba mum sagata o suɓantoo ɗum debbo, walla giƴiraaɓe mum caaynanoo ɗum suka debbo mo o waɗti hakkille. Hade sagata gorko resndirde e sagata debbo, fulɓe ina njomnotono geɗe sagata debbo o: so tawii ko o malaaɗo jawdi, so tawii ko o jooɗɗo, so tawii ko o kaaraysiro ekn… Naatde hoɗannde anndinta sagata o walla jannginta ɗum ko heɓtiima baaba mum, ina foti daraade darnde baabiraaɗo, toppitoo debbo mum, reena sukaaɓe mum so dañii. Naatgol hoɗannde ina janngina sagata gorko o e ɗaɓɓitande hoore mum dañal, sabu o feewnat suudu makko e nder galle baaba he, joom suudu makko golloto e nder galle baaba he.

10.                     Ballondiral: Ko goonga sabu jawdi heewde, fulɓe keewnoo ko hoɗde gooto fof bannŋe mum, kono kadi haɗataa eɓe njoginoo gure mawɗe ɗo ɓe koɗata, walla galle gooto ɓesna wonta wuro, wuro ngo inniree wuro kaari. Galle baaba heewaani woppeede, hay so tawii sagataaɓe galle fof ndesi, ko e nder galle baaba he fof koɗdata e suddiiɓe mumen, hay so gooto fof heɓii hiraande mum, ko kamɓe fof ñaamdatno, gila e kacitaari, hiraande e bottaari. Rewɓe maɓɓe kadi ñaamdatnoo. Ɗum ko nuɓɓudi ŋarɗundi wonno, sabu hay mo yaajaaka o maa nawore, suuree. Fulɓe kadi ina ngaadorinoo waɗde tummbuɗi pelle, fedde fof e tummbudu mum. Fulɓe ina teddinatnoo koɗo, kala nde koɗo hoɗi ma hay sinno wonaa banndiraaɗo badtiiɗo a waranat ɗum. To koɗo waawi jippaade fof kadi nelde nawete. Fulɓe ina njoginoo laabi ballondiral gaadanteeji, ŋarɗuɗi, potɗi haa hannde wuurtineede. Fulɓe ina ndiilatnoo nayi, maa beyi maa baali, ɗuum firti ko so tawii banndi ma ko paaɗaaɗo, ndokkaa ɗum taƴre jawdi ko wuurdi, walla ko ɓiri, so tawii alaa leydi ɗo remi, ndokkaa ɗum lowre rema heen, wuura heen, wuurna ɓesnŋu mum heen, banndiraaɗo gorko kadi ina rokkatnoo banndi mum debbo lowre waalo, rema, wona ƴeenngal mum, ko ɗuum addi ko wiyetee ‘Yumam Ndewmi’ e jeyi leydi waalo. So mawhgol suudu fina e wuro fulɓe, rewɓe ngaddat ndiyam, ndefa, worɓe maha suudu ndu. So diidde tiba finii e wuro ko yimɓe wuro peewnata tiba o, ko kañum en kadi towata mo, pawa mo e dow suudu bulunnge he. Saaŋa nde demal yonti, kala galle mo alaa ɓiɓɓe waawde remde, ɗoftete, walla mbaɗanee ko wiyetee kaw ko, ndemanee. So coñal yontii kadi ko juuɗe keewɗe coñata ngesa. Tiwaande, woni eɓɓude ñalawma mo yimɓe fof puɗɗotoo coñal ngam sabbaade yimɓe ɓe gese mumen ɓenndaani ɗe haa ɓenndiree. ko e ballondiral jeya. Fulɓe kadi ina mɓaɗatnoo gorle, ina mbaɗtanatnoo ɓe ngalaa aynaaɓe jawdi mumen. Fulɓe ina njiɗnoo ndema ina teddinno ngaynaaka, sabu maɓɓe hoɗde to waɗi ndiyam, gila e maaje, haa e caaɗli, e beeli mawɗi ɗi ɓeeɓataa.

11.                     Ngaynaaka: ngaynaaka ko reende nayi, neha ɗum en haa moƴƴa, ɓeydoo, pullo o wuura e teewu e kosam e nebam. Ngaynaaka ko laawol nehdi fulɓe ngol ɓii pullo woorataa hanki. Ɓii pullo so dañiino duuɓi 3, waɗtii rennde keddam, so yuppaama e lalorɗe. So cukalel pullo dañii duuɓi 5, waɗɗata ko yahde dingiral, daroo e damal hudum gooleeje, ina faddoo gooleeje ɗe hoto njaltude e keewal, ngel wiyee yaltin ñale kaariiwe, wall angel yaltina ñale, ngel wiya ñale kaariiwe yalti, ɓiroowo sabboo haa gool o dammpa yeeyre yumma mum, muuyna seeɗa haa kosam telloo, ɓiroowo o raɗoo, soppinoo, waɗa karaŋ e hakkunde koppi, peɗeele gori e jooforɗi juɗe ɗiɗi fof teɓo enɗi nagge ɗi, ɓira, caafe ngaddondira e nder karaŋ, haa ɓirdugal heewa, nguufa huyoo dow. Nagge ɓiroowo ɓiri fof fayta hudum, yuppa kosam e jaɓɓorgal. Cukalel paddoto ngel jahrowel e duuɓi 5 ngel o heddana ɗum kosam e karaŋ, ngel feŋa, haa deerel fetoo, ngel daña semmbe no ngel jokkiri paddagol. Ko ɗoon ngel anndata nayi ɗi e ɓiɓɓe mumen, o annda heen coñcuɗi e dabaaji, beeɓɗi e boroɗi. So ngel heɓii duuɓi 7 ngel waɗta daaƴde gooleeje, ngel waɗta humde ɗe maa duusde ɗe haa ɗe njaroya ɓulli, maa maayo, maa caaɗŋol, maa weendu. So yehii haa kikiiɗe ngel jaɓɓoyoo gooleeje hade koontude. So ngel heɓii duuɓi sappo ngel waawi aynoyde ñalbi, maa borti, maa ɓoti, sabu fulɓe keewaani jogaade nayi ɓoli tan, ina keewi waɗdude heen ndammiri cewndi. So ngel ɓoorniima, wall angel ɓamii tuuba wall angel duhiima ngel fuɗɗoo ngaynaaka, e ngel yahda e baaba maggel, walla mawniigel, walla gaynaaka jawdi ha angel jannga ladde, ngel annda puɗi, leɗɗe, beeli jarneteeɗi, maa ɓulli. Ko ndeen kadi ngel suusata ladde e kullon mon. Kono ngel heewaani oorde jamma so wonaa nde ngel waɗi galle, nde ngel wonti sagata, ngel suusa niɓɓere, wona jaammbaaro, waawa haɗde kullon yande e jawdi.

12.                     Ndema: Nayi fulɓe so ŋariino e ladde, waɗnde ndiyam e durngol, lewat ladde nde haa waɗa nokkuuji belɗi remde, fulɓe ɓe njagga gese mbaɗta remde ɗoon gawri, sabu hay so kosam ɓolam ina wuuree, dañde lacciri waɗda heen ina ɓeyda semmbe. Ndeen fulɓe ŋandaano ko wiyetee ‘Eŋere’ko, ko dubuuje nayi ɗi moƴƴinatnoo gese ɗe. Cukalel pullo ina yaha jabbere so dañii duuɓi 5, e ngel waawi aawde so ngel hollaama, kono sukaaɓe fulɓe ina keewi sookde aawdi, mbele maa aawdi yaaw gasde, ko ɗuum tagi kala gese ɗe sukaaɓe ngaawi, maa ɗooftee, sabu ko ko cooki; won remooɓe arooɓe e joom gese cookiiɗe ina weeɗa lordi. So arooɓe ƴeewde lordi ngari, moƴƴi, so ŋaraani, joom ŋesa ɗooftoto, weddoo. So jabbere gasi fawo toon heen ko demal arano, caggal ɗuum ko beyaat so tawii huɗo fuɗtii, won heen nih so nduŋŋu leeli siltude ina mbaɗa beyti beyaat. Beyti beyaat noon ko sukaaɓe keewi remde sabu joom mum waɗataa casi, ko to yiyi kuɗel fof tan rema ɗum. So yehii haa gawri fuɗɗiima wonde njabeeri, demal arano gasi, sagataaɓe nattii dawde gese, ko sukaaɓe ndeenoyta gese hoto, jawdi bonnude gese ɗe. Fulɓe ina ŋanndunoo eddaaji gawri keewɗi gila e feela jaawɗo, feelaa leelɗo, ñoobuku, ndiyamiri, moydara, samme, sewil ekn…So yehii haa gese ŋuufti, mbaɗii gawri, ko huurnaade, ngam haɗde colli ŋoñaade gawri ndi. Won heen remooɓe ina tura basaale ngesa ngam haɗde colli Ŋoñaade. So yehii haa gese ɓenndii, tiwaawnde waɗe, tiwaande ko lajal rokketee, haa ɓe gese mum en cuwaa ɓenndu ɗe ɓenndiree, so ñalŋu o yonti, yimɓe kolangal fof ndawra coñal. Ñande coñal dawraa, gerngal ferete, soñooɓe coña mbaɗa e doɓaale, roptooɓe ndopta nawa njuppa cammmeeji e jaawre gerngal. Caggal nde keele itta, gawri ndi ina waawi lappeede, waɗee e sakuuji, borse, rimndee fayree wuro. Won kadi rimndooɓe gawri ndi e luji, kuutoroo daabeeje ngam waɗde gawri ndi e nder sakeeji maa paabi, kala nde sokla, cammeeji ittee cokke, ƴaare, guufe e gawri ceernde, pelemiri sottee maa feñee, ceŋle e condi ceernde, conndi waɗee lacciri, ceŋle mbaɗee ñiiri. Gila jabbere haa coñal, cukalel demoowo ina jaŋŋa daawe ndema, eddaaji gawri, bonnande huɗo e colli, nafoore keele, nafoore tiwaande ekn…

Ngaynaaka e Ndema wonaa tan FINA TAWA walla TAWA TAWI fulɓe, kono ko goodal maɓɓe, nguurndam maɓɓe. So koɗki fulɓe wayliima, Ngaynaaka famɗiti, ndama ustiima, yoga e kelmanteeri ɗemnŋal men majjitat. So en kaali suudu turdu maa suudu buluŋŋe hanki, son en ƴeewii kelmanteeri paytundi e tiba, gila e yummaaje haa e caree, keɓɓi, juri ŋori, wilde, demmba diñoore ekn…ko heewi heen nana majjira fulɓe haa teeŋti noon e sukaaɓe fulɓe. So en ƴeewii ngaynaaka e ndema e kala ko yowitii e mum no wayi alɗude kelmanteeri, ndiin kelmanteeri nana dooyoo, nana dimmboo ina yiɗi yande sabu waylowaylo mo fulɓe mbaawna njaɓi, maa njaɓtori, maa njebbili. Kala ko njaŋŋinɗa PULLO so tawii a jaŋŋinaani ɗum no ƴellitiri Ngaynaaka e Ndema, a yiɗanaa ɗum ɓamtaare. Nde Aarabeeɓe e Tuubakooɓe ngari e nder Afrik, ɓe kuutorii njaŋde ɗemɗe maɓɓe ngam ngonta ɗemɗe dewirteeɗe GENO maa ɗaɓɓitirteeɗe GANNDAL, ko gila ndeen ɓe kawi, ɓe kanndi. Ɓe ngadorii ko nuskude ɗemɗe men, deenɗe pinal men e tawa- tawi men maa fina- tawa men. Ɓe ndeftini heen nuskude dañirɗe men e ko nguurduno ɗen haa teeŋti noon e ndema e ngaynaaka men. Ɓe mbiy fulɓe ko majjuɓe, sabu ndewi ko e nayi, ndemirta ko jammbu jalel, kaalata ko ɗemngal pulaar, ngal waawaa badtoreede GENO wonande Aarabeeɓe, waawaa tammbaade GANNDAL wonande tuubakooɓe. To bannge ndema, ɓe compi e leyɗeele men ndemanteeri ndi ñaametaake e nder leyɗeele men, ɓe ŋoowni en Maaro e Gem ngam majjinde gaweeje ganni ɓurde heewde ñamanteeri e cellal, ɓe mbaɗti en heyɗuɓe, jiggoytooɓe, sakketeeɓe tawa eɗen njogii leyɗeele to ndema moƴƴata, eɗen njogii diƴƴe to ndemanteeri moƴƴata, eɗen njogii gaweeje ganni keewɗi ñamanteeri, keewɗi cellal. Ɓe mbaɗti jannginde en geɗe jowitiiɗe e pine maɓɓe, ɓe mbaɗti jaŋŋinde en Taarikh e taariindi maɓɓe, ɓe njɗi loowde e men aadaaji maɓɓe e pinal e fina tawa maɓɓe. Hannde leyɗeele biyeteeɗe ko mawɗe ɗe e ballondiral e ardiiɓe leyɗeele Afrik, ɓe ngoƴa mumen wonaa ƴellitaare leyɗeele mumen kono ko galɗugol mumen kañum en e galleeji mumen, e leñol mumen. Ɓe mbaddi maalde ngam waasde waɗde pirlitte e Ngaynaaka e Ndema, kono kala to hoore kaalisaaji waɗetee ko e ittugol Petroŋ, Jamɗe, Kaŋŋe, Bossit ekn…Ɓe mbiya ardiiɓe leyɗeele Afrik ɗe, ko fayti e ko ñaamete, oɗon njogii kaalis coodoyee caggal leydi, ko heddii ko maa min ballu on e nguura, ko fayti e jamɗe, kaŋŋe, petroŋ on mbaawaa ittude, maa min ittan on dañon heen kaalisaaji mbaawon huutoraade ngam geɗe goɗɗe. Hannde ɓe mbonni sato, oogirɗe maɓɓe caabiima ŋuleeki tago feere leydi, ɗuum sabiima hokkere e waameeji bonnooji Ngaynaaka e Ndema.

Hannde o, leyɗeele keewɗe tawa ko jahruɗe yeeso to bannge ‘Technoloosi’ tawa ngalaa leyɗeele ɗo ndemi, walla ina njogii leyɗeele ɗo ndemi kono ngalaa jehreedi ɓadiiɗi, walla ina njogii leyɗeele ɗo ndemi, jehreeji ina badtii kono pirlitte mumen ko fayto e njoɓdi gollotooɓe ina keewi, walla kubbal ngal leyɗeele mumen pawata e mumen so ina mbayla ndemanteeri ndi ina mbaɗta ɗum goɗɗum ina saɗti.

Ko ɗuum addani, ɗiin sosieteeji mawɗi njiyti jooni ko jokkondirde e laamuuji leyɗeele noddirteeɗe doofolle walla baasɗe ɗe, ciifondira e muen nandire binndaaɗe jowiteeɗe e LUWGOL leyɗeele ɗe e daawal duuɓi 99, tawa kala 1 EKTAAR, jarata ko 1 dolaar walla les mum. Ko ɗuum waɗi hannde sabu coggu ngu weeɓde e yantude kadi so ɓe ngarii e leyɗeele ɗe ɗe njoɓata gollotooɓe ko seeɗa, kadi kubbal eɗe newnana eɗe mbaɗti ɗum no dawrugol kesol ngam jiimde e leyɗeele tokoose ɗe. Ɓe kaaɗaani tan e neldude Sosieteeji maɓɓe mawɗi garooji ina kosa Petrole, Kaŋŋe, uraaniom, liɗɗi ekn…..tawa ɗi mbaɗdi maalde ko e laamuuji bonɗi laamiiɗi leyɗeele ɗe.

Ɗuum ko boomaare mawnde wonande leƴƴi haa teeŋti noon e yimɓe dowri sabu caɗeele ɗe ko e maɓɓe payi. Hakkunde yimɓe dowri e leydi ko huunde mawnde nde weeɓaani sifaade walla faamde haa teeŋti noon e sifanaade walla famminde ɗum neɗɗo mo alaa JEYI anndaa JEYI. Leydi e neɗɗo njiidi walla ɓurii nih jiidigal, hakkunde Jeyi e Joom mum hakkille waawaa sifaade haa timma waawi tan ko annominde.

Tawde mbiy ɗen so jeyi ina kaalee, ko yimɓe dowri toɗɗa. Jeyi leydi ko barke mo GENO jibbini e neɗɗo dowri gila e njaatiraaɓe, yo ɓe nguur e dow mayri, ɓe kuutoroo barke mayri gila e Ndiyam, haa e ñaamde, haa e huɗo jawdi, haa e ɓesnooje, haa e leɗɗe. So en ƴeewii neɗɗo dowri huutortoo tan ko ndiyam ngonɗam e dow leydi : yara heen, defira heen, lootoroo heen, huutoroo ɗam bannge ndema, jawdi mum yara heen, kullon ladde, ndiwri e leɗɗe e puɗi kadi nguura heen.

So en ƴettii lekki puɗoowi e dow leydi nafoore makki gasataa : gila e henndu poofeten ndu e ɓuuɓri, haa e ɓesnooje, haa e leɗɗe defirɗe maa yummaaje e care e baaji baɗirɗi juri e ngori e keɓɓi haa demmba diñoore ngam feewnude tiba haa e jaalal ngam tammbaade tiba haa e kaggu haa e tuntuleeji haa e tagareeji haa e dankiiji haa e sakeeji e ndallaaji paabi haa e howde galleeji gese maa wuro haa e feewnude karaŋeeji e burɗe e sabbi e dase e tooñɗe e boɓi e unuɗe haa e calɗi haa pale haa e njinndaangu haa e luugal haa e wooronnge jalo haa e jinndaangu haa e leggal goppu haa e geppendal maa lajal ekn…en mbaawaa gaynude nafoore lekki en njubbat heen seeɗa tan.

Ko e dow leydi wuuretee, ko e les mayri kadi sakketee saanga nde maaya. Leydi ko barke donaaɗo, mo njaatiraaɓe daccani taaniraaɓe, taaniraaɓe ɗaccani ɓiɓɓe, ɓiɓɓe ɗaccana ɓiɓɓe mum haa e ɓesnguuji garoyooji. Jeyi noon ina heewi to reeniraa ƴiiƴam. Jeyi keewɗo tabitiniraa ko ƴiiƴam. Ko adii nde Sammba Fiyaaka Moggii en naata e nder Afrik, jeyi ina tabitnoo, kono nde ɓe ngari ɓe bonni jeyi o, ngam huutoraade leyɗeele ɗe, ko ɗuum laamuuji ɗi ndoni, mbaɗti wiyde leydi ko laamu jeyi haa teeŋti noon e ndi yeñtinaaka ndi.

Eɗen njaakorii ko Ndema tabitini jeyi hay sinno en ngonaa wiɗtuɓe no feewi. Kono tuugniɗen tan ko e sikke, waɗi noon ngesa eggintaake. Aynaaɓe kañum en ko eggooru hoɗooru en ngonnoo. Ko goonga nih gaynaako fof ina sokli ladde maa nokku mo durni jawdi mum.

Nde tuubakooɓe naati en nder leyɗeele ɗe, taw fayndaatre maɓɓe adannde wonnoo ko ngam naatnude afrik e nder Jehre hakkunde leyɗeele, ɓe naatni ndemanteeri kesiri e nder ndema leyɗeele ɗe. hono liige, Cacawo, gerte ekn….tawa ndiin ndemanteeri koko yeeyoytee walla waylortee caggal leydi. Haa haande ne ko ngool dawrugol tan yehetee ngam woownude yimɓe ɓe ko nanndi e maaro e Basalle e Pompiteer haa ngoppa  gawri suuna maa ndiyamiri walla ndiya ɓuri haa e ñoobuku maa ñendiko maa feela jaawɗo walla feela leelɗo maa samme maa sewil maa dene ngaale maa faataato. Hannde kaaɗdi Tuubaak lomtiima sammba rewo, pompiteer lomtiima faataato. Ɓe naatiniri ndiiɗo ndemanteeri kesiri ko mbele eɗen ngoppa ko ngoownoɗen ñaamde, mbaɗten jiggoyaade to maɓɓe, walla mbiyen eɗen ndema ndiin ndemanteeri ɓe mbaɗta en yeeyde masiŋaaji maɓɓe doosirɗi, gaawirɗi, coñirɗi, eŋere maɓɓe ekn…

Nguyka ɓura ɗuum. Laamuuji leyɗeele tokoose ɗe ndallinirta jaɓde sosieteeji mawɗi ngara luwa leyɗeele yimɓe dowri tawa ndiisnaaki ɗumen ko yiɗde yoo leyɗeele tokoose ɗe njogo ‘KISAL NGUURA’ kono haa nanee boyi laawi nayi sabu :

-         Leyɗeele ɗe ko ɗe HURUM yimɓe dowri

-         Ko ɗe luwirtee ko ko coggu jaafɗo ko ɗe booynaaɗe

-         Leyɗeele ɗe ko moƴƴe sabu kala ko aawa e majje, soñete

-         Joom leyɗeele ɗe ndiisnetaake

-         Joom leyɗeele ɗe ndokketaake heen lowe tawa ko kañum en naftortoo

-         Yimɓe nokku ɓe kadi ndokketaake hoyre ngam gollaade e gese he walla hay so ngolliima e majje njoɓetaake ko poti yoɓeede, mbaɗtetee ko maccuɓe gollotooɓe e nder jeyi mum en

-         Ndemanteeri ndi kadi so soñaama ko caggal leydi yeeyoytee

Laamuuji ɗi ina poti neheede, yimɓe dowry ina poti fotndude heen fof haa jeyi mum en mbaawa tabitde, mbaasa hepteede. Laamuuji ina poti fammineede wonde JEYI wonaa NJEEYGU ko HURUM.

So en ƴeewii leydi Moritani ndi ɓurɗen anndude ndi gila e laamu satigeeɓe, nde nokku daɗiiɗo mayo Senegaal o innirtenoo NAMANDIRU haa e laamu almameeɓe nde nokku o wonti Fuuta Tooro, hareeji jeyi ina ngoodnoo hakkunde safalɓe e ɓaleeɓe, walla nih hakkunde ɓaleeɓe e koye mumen. Kolangal FORI, diiwaan kayhayɗi ko kañum woɗnoo nokku demirɗo ɓurɗo wonde pooɗondirteeɗo, ko ɗuum waɗi hareeji keewɗi mɓaɗi ɗoon kadi laamuuji keewɗi tuddiniino ɗoon. Ko kolangal ngal addatnoo JIINGE, NGAPPUGU e GUUMEL bayliraaɗo seynimaadi hande wonnoode Laamorɗe haa teeŋti noon e laamu satigeeɓe. Ko ɗoon kadi Sammba Gelaajo Jeeji e Ceerno Sileymaani Baal, kelnooɗo muudo horma, lelii. Wonaa fayndaare men jubbude e rogere taarikh Fuuta Tooro hanki pecciiɗo e Moritani e Senegaal e Mali hannde kono e nder Afrik baŋŋe hirnaange ko anndinde hono Ndema e Ngaynaaka moƴƴinatnoo nguurndam haa teeŋti noon e fulɓe: so tawii ko fulɓe aynooɓe, ina cokli ndiyam e durngol, so tawii ko fulɓe remooɓe, ina cokli ndiyam e jeyi, so tawii ko fulɓe awooɓe, ina cokli maaje, caaɗli, beeli.

Caggal nde leyɗeele biyeteeɗe ko ɓamtiiɓe caabii ɓeydagol nguleeki weeyo tawa kuutorii ko Petroŋ, Ƴulɓe e Gaas haa yoorooji, waameeji e ƴergol diƴƴe maaje tampini yoga e leyɗeele haa teeŋti noon e leyɗeele AFRIK tawa ko jaambureeje ko fayti e ɓeydagol gulgol tago feere leydi sabu waasde ɗumen jogaade oogirɗe mawɗe kuutortooɗe semmbeeji ɗi kaal ɗen dow ɗi, leyɗeele aduna ɗe fof ndentiino to PARI laamorgo leydi Farayse e pottital ngal ɓe inniri COP 21, ciimtol mum waɗa ñande 7 Deesammburu 2015, ɓe kawri kala leydi ciifndi nanndiral ngal ina usta ko huutortoo e PERTOŊ, ƳULƁE e GAAS. Leyɗeele biyeteeɗe ko ɓurɗe doole ɗe tawa ko kañum en ɓuri saabaade ɓeydagol gulgol leydi kunii wonde maa ngaddu ballal mum fayde e leyɗeele tokoose ɗe haa teeŋti noon e leyɗeele AFRIK haa tacca daawal hakkunde huutoraade ɗiin semmbeeji e waɗtude huutoraade semmbeeji kesɗitintooɗi hono NAAŊE, HENNDU ekn…

Ko goonga kala ko ina haɗa boomaare tago feere leydi tawde ko e maggo neɗɗo wuuri hannde, ko huunde moƴƴere, fotnde semmbineede, kono goonga haalaaka, walla hayso haalaama yaltaani no haanirta nih. Leyɗeele ɓurɗe bonnude ɗe ko ɗeen potnoo yoɓde Faktiir o, sabu kuutoriima semmbeeji ɗi moƴƴaani e sato haa ɓamtiima kono mbonnii ɗum, jooni ina kaɗa goɗɗe ɗe ɓamtoraade ɗiin semmbeeji.

Ko goonga semmbeeji NAAŊE maa HENNDU ina keewi e nder duunde AFRIK, kono Afriknaaɓe ngalaa karallaagal ngam huutoraade ɗi, ko maa SAMMBA fiyaaka moggii en ngara kadi njeeya ɓe karallaagal ngal njogii gal. Maɓe mbaɗ peeje maɓɓe ha ɓe nawa semmbeeji naaŋge e henndu gonɗi e nder AFRIK ɓe payraɗi leyɗeele maɓɓe, ɓe mbaɗta huutoraade ɗi e oogirɗe maɓɓe.

So tawii no leyɗeele mawɗe ɗe ina njogii goonga, so tawiino leyɗeele tokoose ɗe ina njoginoo yiyannde, waɗde huunde e ɗee geɗe ina walluta:

1-   Haɗde sosiyeteeji hakkunde leyɗeele arde e nder leyɗeele tokoose ina pemmba duunɗi mum en, kuutoroo oogirɗe mum en ngam remde, ndemanteeri ndi ñaametaake e nder leyɗeele tokoose ɗe

2-   Haɗde ɗiin sosiyeteeji kadi sommpude oogirɗe mum en e nder leyɗeele tokoose ɗe, ina mbonna sato, ina kuutoraa junngo gollotoongo weeɓngo

3-   Arde e nder leyɗeele tokoose ɗe ina itta ngaluuji nder leydi ina nawta leyɗeele mum en, bonna weeyo, leyɗeele demeteeɗe, diƴƴe, jooɓoo fiɗtaali ekn…

4-   Waawnude sosieteeji ɗi yoo ittu ngaluuji ɗi, so ittii ɗumen, mbayla ɗi e nder leyɗeele he tawa kuutorii ko semmbeeji kesɗitintooɗi.

Eɗen cikki wonaa huunde weeɓnde noon haɗde ɗiin sosiyeteeji hakkunde leyɗeele arde e leykon tokoson kon ngam hosde ngaluuji mum en, sabu ko kanji nih njogii laamuuji leyɗeele mawɗe ɗe.

Tawde ittugol ɗii ngaluuji ngalaa ngartam e yimɓe leyɗeele tokoose ɗe, sabu laamuuji mum en waasde horirde ko ndañata e ngaluuji he e mbaydi ndenndaani, ɓuri nih ko ɗi ngoppee nder leydi haa nde leyɗeele tokoose ɗe dañoyi karaagal ngam ittande ɗi koye mum en, mbaylaɗi, njeeyana ɗi koye mum en. Ko ɗuum naamndii ko jogaade laamuuji kiranooji ɓamtaare leyɗeele mumen wonaa horooɓe ngaluuji leydi ngam poosuuji mumen.

En njubbiino dow seeɗa e laabi bonɓe kuutorii ngam nuskude ngaynaaka men, ndema men, awo men, ɗemngal men, koɗki men, aadaaji men, fina tawa maa tawa tawi men, e pinal men.

Ƴeewen no goobu ‘ɓaleejo’ fawra kiite. Ɓe pawi e men ɗee kiite njaɓɗen, enen e koye men mbaɗtuɗen hiitoraade ‘goobu’men ɓaleejo. Waɗti hay so jaayiya yani e ko ‘ɓaleejo’ joom mum wiyata ko mi ɓawli. Jamma bonɗo wiyee ‘jamma am ɓawli’. Neɗɗankaagal, maa ndimaagu fawaaki e gooɓu banndu, goobu ɓanndu ɓuraa goobu banndu. So rewɓe men mbaɗtii foppaade mbele haa ngojja, ko tuumde worɓe ɓuri waawde yeeɓde ko rewɓe ɓe goobu boɗeejo maa daneejo. Nde Geno tagi en, waɗi en ɓaleeɓe, o jinnganii en sabu hay annduɓe woɗeeɓe ina keɓtini wonde ŋuru ɓanndu ndu goobu ɓaleejo ɓuri waawde falaade won e rafiiji. En njiyi nih raneeɓe tal, ina njiyloyoo naage haa goobu mumen wayloo seeɗa kono ala e sago ɓe kuutoroo nebameeje ngam hoto ɓalli ɗi puttude, maa ñawde. Banndiraaɓe, ina heewi e leñol fulɓe huutortooɓe siforaade neɗɗo moƴƴo ‘Aarabe’, ɗum fof ko e majjere jeya. En potaani jaɓde ɗeeɗo geɗe, sabu alaa to ɗe tuugnii so wonaa e yiɗde nuskude en, bonnitde en, jalkitde en, haa nefen ko ngonɗen ko, ndogen ko hanki men ko, ngoogɗinen ko en jaasɓe, yeliiɓe.

So neɗɗo waɗtii hiitoraade goobu ŋuru banndu mum, ina saɗi ko fasnotoo hoore mum, maa ɗemngal mum, maa fina tawa mum.

Caggal nde ɓe keɓindii en to bannge kiite ŋuru ɓalewo, ɓe njaaɓani warde ɗemɗe men, sabu ɗuum, tawde ko ɗemngal tammbii pinal, moofti ɗum, so a yiɗii halfude neɗɗo walla waɗde ɗum e les njiymaandi ma a waɗat feere fof mbele omo yejjita ɗemngal makko.

Aarabeeɓe e Tuubakoɓe fof mooltii ko e diine ngam nuskude ɗemɗe men. Adanɓe ɓe mbiy gasataa neɗɗo wona Islaamiyanke tawa wonaa ɗemngal arab ɓadtorii ALLA, ɓe mbiy deftere Kuraana nde jippii ko e ɗemngal arab hay laakara ko ɗemngal arab haaletee toon. Tawde enen Afriknaaɓe hade kamɓe ɗiɗo fof arde ko ɗemɗe men kuutortono ɗen ngam badtaade GENO. Ɓe mbiy Diineeji ɗi tawruno ɗen taaniraaɓe men, taaniraaɓe men tawri njaatiraaɓe mumen, ko diineeji bolle puuyɗe. Ɓe mbaɗirnoo noon ko adii fof mbele e ɓe mbayla laawol no njiyratnoɗen aduna nih, ko bonnude piɓle men, ko rewi heen ko mbele eɗen ngoppa ɗemɗe men, coɗo ɗen e ɗemɗe maɓɓe. Ina laaɓi wonaa aljanna mi njiɗannoo en. Ɓe ɓoorti wutte GENO, ɓe ɓoorni Allaaji maa Alla maɓɓe, ŋoogɗin ɗen ko Alla maɓɓe ɓuri GENO, nattuɗen barkinoraade njaatiraaɓe men, mbaɗtuɗen barkinoraade taaniraaɓe jananɓe. Hannde njaatiraaɓe afriknaaɓe nana mbaɗa tala mbiro mbiro e nder gasɗe mumen alla e mette, sabu afriknaaɓe nattii barkinoraade ɓe. Mbele wonaa ɗuum tagi hannde pecce pecce gonɗe e men, eɗen ndonki faamondirde, eɗen ndonki fewjidde haa nanondiren.

Konngol ‘Jomo Kenyata’ ina ɓeydoo feertinde hakkillaaji men, o wiyiino nde Yoɓnotooɓe Tuubakooɓe Iisakankooɓe ŋari e nder Afrik ‘ Nde ɓe ŋari, ɓe njoginoo ko Injiila, njoginoɗen ko leydi. Ɓe njanngini en so eɗen njuula yoo en muɓɓu gite, nde muɓɓitɗen gite, tawɗen eɗen njogii deftere Injila, kamɓe eɓe njogii leydi’.

Ɓe tawri en ko Ngaynaaka e Ndema e Awo, ɓe tawi ko eɗen motta falla, eɗen ceha lehe, eɗen caña beɗi ekn..ɗuum fof tawa ko ɗemɗe men kuutorto ɗen. So eɓe njoginoo goonga, ɓe ƴeewatnoo ko wallude en haa njangen ɗemɗe men, mbinnden ɗe, ƴelliten ɗe, njanngiren ɗe ndema, ngaynaaka e awo ekn…kono alaa, ɓe compu ɗemɗe maɓɓe, heen sahaaji ɓe puunta, heen sahaaji ɓe mbaawna sukaaɓe men. Hiisa, celluka, cellal, Taarikh, sato ekn…fof ko e ɗemɗe maɓɓe kuutortee, ko pine maɓɓe ɓamtete, ko kañum en ngoni loowdi dawrugol jaŋde men. Yoga e men ina waawi tawi kawrii e ko tuubakooɓe mbiyata ‘symbole’ ko ngam haɗde sukaaɓe men huutoraade ɗemɗe mumen, keɓindoo ɗemɗe maɓɓe, majjiree hanki mumen. Nde yahnoo haa ɓooyi, nde won e afriknaaɓe ɓamti daaɗe ngam yoo njanginire ɗemɗe mumen, ɓe mbiy ɗuum wonataa, ɓe ndalliniri ɗum, keewal ɗemɗe e nder leyɗeele ɗe, gooto fof wiyata ko yoo ɗemngal mum jannge. Ɓe mbaawni ardiiɓe men, caggal nde ɓe jaɓni ɗumen, jaŋŋinirde afriknaaɓe wonaa e ɗemɗe mum en wonaa nafoore mum en. Ngam siynude miijooji maɓɓe bonɗi fayde e men, ɓe neldat sukaaɓe afriknaaɓe waɗooɓe jaaɓi haaɗtirde to leyɗeele maɓɓe, nguura e majje, njiɗa pine maɓɓe, ko yoga e ɓeen laamoyii leyɗeele Afrik caggal nde keɓi koye mumen, ko ɓeen kadi njokkoyta reende nafoore tuubakooɓe e nder leyɗeele Afrik.

Pirlitte keewɗe mbaɗaama ngam jaŋŋinirde ɗemɗe koɗe e nder leyɗeele Afrik, ɗeen pirlitte mbaɗetanooke so tawiino ko ɗemɗe ngenndiije njaŋŋinirte. Ɗeen pirlitte ɗe limotaako saabii ɗum ko ɗemɗe maɓɓe njaŋŋinirte, mbele eɓe mbaawa huutondirde e leyɗeele Afrik ɗe, kono so en ƴeewii wonaa huutondirde ko huutoraade. Nde yahnoo ha ɓe ŋaafi ndalla jiilgol laamuuji men, ɗi ɓe ngaadata, ɓe ittata ardiiɓe mumen, ɓe njiɗi ustude pirlitte maa balle walla ñamaale, ɓe kuutorii ko leefre ardiiɓe men, won de ngaluuji leyɗeele men korirtaake no fotiri, ko ɓuri heewde e majji ko ardiiɓe ɓe tan kuutortoo. Ko ndeen ɓe mbaawni en e naatde e ko wiyetee e ɗemngal farayse ‘Les programmes d’ajustement structurel’, ɗumm firti ko yoo laamuuji leyɗeele men ustu pirlitte ko fayti e Jaŋde, Cellal ekn…ɗuum ina fira nattude winnditaade maa ustude jaŋŋinooɓe e safrooɓe. Ɗuum firti tawde ɓe keɓii ko ɓe njiɗnoo ko, so afriknaaɓe njiɗii yo njaŋŋin yoo cafru ɓiɓɓe mumen, so yiɗii yoo mbaas tawde eɓe ngooŋɗini wonde laawol ngol ɓe peri ngol afriknaaɓe ko rewooɓe haa cay. Booñ windereyankeewo sompaa e leyɗeele Afrik, afriknaaɓe mbaawna yo ƴettu ñamaale ɓurtuɗe, tawa kadi njoɓdi ndi ina muusi. Ko gooŋa nih ko laamuuji leyɗeele Afrik ɗi ƴettata ñamaale ɗe ko no eɗi keewi toŋŋi, sabu ko ñamlooɓe ɓe ndewñintu ma yoo waɗ ñamaale ɗe ɗo walla ɗoya.

Caggal ndeɓe nganndi ɗiin eɓɓooji mbaawaa nawrude Afrik yeeso, walla nde yimɓe Afriknaaɓe tawa wonaa laamiiɓe, nganndi sirruuji mojobere maɓɓe, ɓe mbayli sawru mbaggu, leyɗeele aduna jeyaaɗe e Fedde Leyɗeele Dennduɗe hono ONU, ndenti kadi eɓɓi ko wiyetee Payndaale Ƴellitaare hono OMD. Ina jeyanoo e ɗeen payndaale ko fayti e Jaŋŋinde sukaaɓe fof haa ɓenna duɗe leslese, ustugol maaygol e baame, fotndude rewɓe e worɓe tuggi 1990 wonande eɓɓooji ‘Nehdi yimɓe fof’ e paydaale gooɗɗe ɗe tuggi 2000 haa 2015. E oon saha, joom hoore kaalisaaji en, maa leyɗeele biyeteeɗe ko ƴellitiiɗe ɗe  kuninooma hay leydi ngootiri fotaani woppude cukalel waasa jaŋŋude tawa saabii ɗum ko rafi kopporeeje, kono ɗe pirtii aadi o, ha ɓe caabi borjugol yoga e dawruɗi jaŋde leyɗeele tokoose haa teeŋti noon e Afrik. Payndaale ɓamtaare ɗe ngonnoo ko 8, kono alaa leydi yettii ɗeen payndaale, ɗuum firti ko eɓɓooji baɗanooɗi ɗi, e ko leyɗeele mawɗe ɗe kuni no ko alaa heen fof ko siina, ɗoofta. Hannde kadi leyɗeele ɗe eɓɓii ko wiyetee Payndaale ƴellitaare duumiinde hono ODD.

Caggal nde leyɗeele biyeteeɗe ko ɓamtiiɓe caabii ɓeydagol nguleeki weeyo tawa kuutorii ko Petroŋ, Ƴulɓe e Gaas haa yoorooji, waameeji e ƴergol diƴƴe maaje tampini yoga e leyɗeele haa teeŋti noon e leyɗeele AFRIK tawa ko jaambureeje ko fayti e ɓeydagol gulgol tago feere leydi sabu waasde ɗumen jogaade oogirɗe mawɗe kuutortooɗe semmbeeji ɗi kaal ɗen dow ɗi, leyɗeele aduna ɗe fof ndentiino to PARI laamorgo leydi Farayse e pottital ngal ɓe inniri COP 21, ciimtol mum waɗa ñande 7 Deesammburu 2015, ɓe kawri kala leydi ciifndi nanndiral ngal ina usta ko huutortoo e PERTOŊ, ƳULƁE e GAAS. Leyɗeele biyeteeɗe ko ɓurɗe doole ɗe tawa ko kañum en ɓuri saabaade ɓeydagol gulgol leydi kunii wonde maa ngaddu ballal mum fayde e leyɗeele tokoose ɗe haa teeŋti noon e leyɗeele AFRIK haa tacca daawal hakkunde huutoraade ɗiin semmbeeji e waɗtude huutoraade semmbeeji kesɗitintooɗi hono NAAŊE, HENNDU ekn…

Ko goonga kala ko ina haɗa boomaare tago feere leydi tawde ko e maggo neɗɗo wuuri hannde, ko huunde moƴƴere, fotnde semmbineede, kono goonga haalaaka, walla hayso haalaama yaltaani no haanirta nih. Leyɗeele ɓurɗe bonnude ɗe ko ɗeen potnoo yoɓde Faktiir o, sabu kuutoriima semmbeeji ɗi moƴƴaani e sato haa ɓamtiima kono mbonnii ɗum, jooni ina kaɗa goɗɗe ɗe ɓamtoraade ɗiin semmbeeji.

Ko goonga semmbeeji NAAŊE maa HENNDU ina keewi e nder duunde AFRIK, kono Afriknaaɓe ngalaa karallaagal ngam huutoraade ɗi, ko maa SAMMBA fiyaaka moggii en ngara kadi njeeya ɓe karallaagal ngal njogii gal. Maɓe mbaɗ peeje maɓɓe ha ɓe nawa semmbeeji naaŋge e henndu gonɗi e nder AFRIK ɓe payraɗi leyɗeele maɓɓe, ɓe mbaɗta huutoraade ɗi e oogirɗe maɓɓe.

So tawii no leyɗeele mawɗe ɗe ina njogii goonga, so tawiino leyɗeele tokoose ɗe ina njoginoo yiyannde, waɗde huunde e ɗee geɗe ina walluta:

1-   Haɗde sosiyeteeji hakkunde leyɗeele arde e nder leyɗeele tokoose ina pemmba duunɗi mum en, kuutoroo oogirɗe mum en ngam remde, ndemanteeri ndi ñaametaake e nder leyɗeele tokoose ɗe

2-   Haɗde ɗiin sosiyeteeji kadi sommpude oogirɗe mum en e nder leyɗeele tokoose ɗe, ina mbonna sato, ina kuutoraa junngo gollotoongo weeɓngo

3-   Arde e nder leyɗeele tokoose ɗe ina itta ngaluuji nder leydi ina nawta leyɗeele mum en, bonna weeyo, leyɗeele demeteeɗe, diƴƴe, jooɓoo fiɗtaali ekn…

4-   Waawnude sosieteeji ɗi yoo ittu ngaluuji ɗi, so ittii ɗumen, mbayla ɗi e nder leyɗeele he tawa kuutorii ko semmbeeji kesɗitintooɗi.

Eɗen cikki wonaa huunde weeɓnde noon haɗde ɗiin sosiyeteeji hakkunde leyɗeele arde e leykon tokoson kon ngam hosde ngaluuji mum en, sabu ko kanji nih njogii laamuuji leyɗeele mawɗe ɗe.

Tawde ittugol ɗii ngaluuji ngalaa ngartam e yimɓe leyɗeele tokoose ɗe, sabu laamuuji mum en waasde horirde ko ndañata e ngaluuji he e mbaydi ndenndaani, ɓuri nih ko ɗi ngoppee nder leydi haa nde leyɗeele tokoose ɗe dañoyi karaagal ngam ittande ɗi koye mum en, mbaylaɗi, njeeyana ɗi koye mum en. Ko ɗuum naamndii ko jogaade laamuuji kiranooji ɓamtaare leyɗeele ɗum men wonaa horooɓe ngaluuji leydi ngam poosuuji mumen.

Hannde Afrik fof e wonde duunde alɗunde, yimɓe mum kiisetee ko waasɓe sabu ko leyɗeele mawɗe ɗe, kosooje ŋaluuji duunde nde, ko kañje njogii ɓetirgal ƴellitaare.

Haaɗaani tan e ɗoon, gila nde Ngaynaaka e Ndema e Awo men nuskina, yimɓe Afrik mbaɗti ɗannaade ina njaha leyɗee biyetaaɗe ko ɓamtiiɗe ɗe, ina ngolla toon. Leyɗeele maɓɓe koomti ɓesŋuugi Afrik. Hannde no foti maayata e nder ladde walla yoolotoo e nder maaje tawa ko leyɗeele mawɗe ɗe koomti ɗum. Dogee waɗi to huccee alaa.